هویج، گزر

فارسي: هويج وحشي، گزردشتي

علمي:Daucus carota، Pastinaca sativa هویج وحشی

انگليسي:Wild carrot

عربي: جزربستاني، جزر الرعاه؛ نهشل، شقاقل(صيدنيه،پارسا)(56)

حاوي فلاونوئيدها (مثل آپي ژنين، كريزين، لوتئولين) فلاونول ها(مثل كامفرول، كوئرستين) و انواع گليكوزيدها و گياه تازه داراي 5 متوكسي پسورالن(فورانوكومارينها) و روغنها فرار مثل بتا پینن وپينن، ژرانيول، گرانيول استات، ليمونن،ترپنين،ترپنئول، كاريوفيلين،‌آسارون ديگر تركيبات مثل كولين، درسين، اسيدهاي چرب بوتيريك پالمتيك كومارين و بيزابول(7و64) می باشد. برگ سبز هويج23/0% يك ماده تلخ گلوكوزيدي دارد اما تانن و ساپونين ندارد، اسانس روغني فرار آن در نوع وحشي50% ماده ژرانيول دارد.

در صد گرم آن1- قند9/7% 2- كلسيمmg37، 3- پتاسيمmg341 4- فسفرmg36 5-ويتامينA،11هزارواحد 6- آهنmg7/0 و ويتامين C 8 ميلي گرم دارد.

ريشه و ميوه آن داراي اسانسي است كه شامل پنين، ليمونن،دوكول است. و از دانه آن ماده اي به نام كاروتول (به فرمول) بدست مي آيد(8) دانه آن كمي روغن فرار، روغن ثابت، فيتوسترين،‌آسپاراژين، لستين و گلوتامين است.(61)و بقولی جدید دارای کاروتینوئیدها( مثل بتا و گاما و Zeta کاروتن و لیکوپن) و روغن گیاهی(مثل پی سیمن، لیمونن و dipenten و ژرانیوه است) و پلی ان ها(مثل Falcarina) و اولیگوساکاریدها(مثل گلوکز و ساکارز) است(73)

گياهي است علفي، 2 ساله،30سانتی تا 100 سانتی متر قد، داراي ريشه راست، ساقه بي كرك، پوشيده از تار، برگها متناوب عاري از استيپول، منتهي به غلاف، پهنك منقسم به بريدگي باريك و نازك، گلها كوچك، سفيد، مجتمع، چتري، در قاعده ي اشعه چتري آن انولوكري مركب از براكته‌هاي كوچك بصورت فوق است. كاسه گل كوچك و يك در ميان باگلبرگ است. ميوه ي گل آن دو مريكارپ پيوسته پوشيده از تارهاي خشن و قلابي شكل است.(8و73) هويج معمولي و چمني بصورت علف هرز در  چمنزارها چراگاهها كنار پرچينها مي رويند(11)

 1- هويج خوراكي مشروح در بالا 2- هويج وحشي 3-D. Sative 4-Ammadaucus LeucorTicus يكساله در واحدهاي صحرا و در سودان پرورش مي دهند. ميوه پوشيده از تارهاي خشن و معطر است(8) 5- هويج بياباني كه برگش از برگ رازيانه ريزتر، ساقه اش تا يك وجب و شكوفه اش زرد غلاف دانه اش چون دانه گشنيز يا شبت است. ثمر آن بوي خوش و تند دارد و مزه تند دارد(34)

عوارض آن كم است، طوري كهLD50 آن در موش بيش از5 گرم براي كيلوگرم است. هرچند عوارض آن مثل حساسيت(درماتيت، پاچ هاي مثبت آزمايشي و آثار حساسيت در نور خورشيد به علت وجود فورانوكومارينهاي آن) ديده شده است. ازدياد دوز آن باعث افزايش يا كاهش فشار خون در افراد تحت درمان شده است.

مصرف در حاملگي و شيردهي ضررش ثابت نشده، گرچه اثر اسپاسموليتيك آن در عضلات صاف گزارش شده اما با وجود اثر استروژني و اسپاسموليتيك آن بهتر است در حاملگي مصرف نشود(62) جرم او بطئي الهضم و نفاخ و مضر گرم مزاجان است. در دوران بارداري به دليل اثر قاعده آوري مضر معده و حلق و عصب است(3و6) در دوران بارداري به دليل اثر قاعده آوري و سقط نبايد مصرف شود.(62)گرچه در دوز طبی آن عارضه ای ندارد(73)

شيره ي ريشه‌ي آن100-30 گرم، دو تا سه بار در روز و از شربت آن كه از يك قسمت شيره تازه‌ي ريشه و 2 قسمت آب و 4 قسمت قند درست شده.100-30 گرم در روز.(61و8)

مقدار خوراك ريشه آن به صورت خام700-600 گرم و از مرباي آن تا 50 گرم در روز مصرف مي شود. مقدار شربت میوه آن تا صد و شصت مثقال و از نبيذ آن تا 50 مثقال و از عرق آن تا70مثقال(3)

الف)طبق نظر نويسندگان معاصر:

 نوع وحشي آن اثر مدري دارد در رفع آب آوردن انساج و ميوه آن اثر قويتري دارد. ميوه ي آن در رفع قولنجهاي كليوي، هيستري، مقوي معده، بادشكن، رفع نفخ و پادزهر سم مار و اثر بازكننده مجراي شرائين قلب بكار مي رود(8و73)

نوع وحشي آن اثر مدري، كارميناتيو دارد و در نقرس، دفع سنگها، كيستها استفاده مي شود. يك اثر استروژنيك در آن قائلند كه در موشها باعث مهار هيپرتروفي تخمدان رحم مي شود.

روغن گرفته شده آن در موشها باعث خواب آوري و افت فشار و ضدتشنج و شل كننده عضلاني ديده شده. اثر كارديوتونيك و گشادكننده عروق قلب آن گزارش شده(شبيه اثر پاپاورين) اثر كولينرژيك آن كه وابسته به كولين است در آن ديده شده اثر ضد قارچ آن روي 9 نوع قارچ امتحان شده(64و8) جوشانده برگ آن به صورت غرغره موثر است.(8)

نوع خوراكي آن داراي ويتامينها در رفع كمبود ويتامينها موثر است و در كم خوني، بي ميلي جنسي و اثر بالابردن مقاومت بدن در مقابل بيماريهاي عفوني، در تحريك و التهاب مجاري تنفسي سرفه هاي مقاوم، شيره آن اثر خلط آوري و رفع يبوست دارد.

دم كرده آن اثرنيرو دهنده و مدري و ازدياد شير دارد. در استعمال خارجي به صورت كمپرس درد زخمها را تسكين مي دهد. بصورت غرغره جوشانده برگ آن در درمان آفت و آبسه مخاط و ترك خراشهاي بدن و تأمين طراوت پوست صورت بكار مي رود.(8) در چين اثر مدري، رفع بيماريهاي كبدي، اسهال ساده مزمن و تسكين دهنده دردهاي داخل شكمي و در كاهش كلسترول خون ودر رفع يبوست، سبوس گندم و كلم و اثر ضدسرطاني آن و در رفع كم خوني موثر است(7)

به طور خلاصه:

ريشه: مدر و مقاوم كننده در بيماريهاي عفوني دانه، ضد نفخ و شيرافزا و حل كننده سنگ مثانه.

ميوه: ضد نفخ و ضد اسهال و ضد كرم و پيشگيري از كوري(61)

تخم آن داراي طعم معطر تلخ و مزه روغني و به عنوان محرك و ملين و نرم كننده و مدر بكار مي رود(9)

ب) نظر حكماي قديم:

در درجة دوم گرم و تر است مبهي و ملطف و مدر بول و مفتح جگر و قاطع بلغم و مقوي معده و ملين و جهت سرفه ودرد سينه و معده و اخراج حصاه(سنگ مثانه) و ضماد برگ آن جهت آكله و تخم آن(نوع وحشي) گرم و خشك و در افعال جز در تحريك باه قويتر از بستاني است و حمول آن(برداشت آن) مخرج جنين است. (67و3و6) و نوشيدن تخم آن جهت عسر حمل نافع و ضمادبرگ آن جهت آكله نافع و تخم آن از برگ و ريشه در تقويت باه قويتر و با تخم شلغم و ترب بپزند جهت سنگ مثانه نافع و ضماد تخم و برگ آن جهت قروح بد نافع است(6) اگر بيمار تب و لرز دارد جوشير و گندبيدستر و تخم هويج بياباني و صمغ انگدان و افيون را با روغن حيواني و به اندازه يك باقلا  بخورد مفيداست(34 ج4ص90)نوع بياباني آن تخم و برگ آنرا اگر بكوبند و بر قرح خوره زده نهند، منفعت كند و آن داروي ذات الجنب و استسقاء است.

تخم و برگ بياباني آن در ادرارآوري قوي و شهوت انگيز است و براي دفع دردشكم روده نافع است، ولي ريشه آن از نوع كاشتني شهوت انگيزتر و مدر حيض و بول است(34ج2) در سردرد سودايي بعد از تنقيه از تخمهاي هويج و رازيانه و انيسون و زردك بياباني و بذر كرفس كوهي بخورند نفع مي برند البته در صورتي كه بيمار تب نداشته باشد.(34 ج3ص64)[1]

[1]منابع: 1- تحفه ص242    5- دكترزرگري ج2ص526           9- تداخل گياهان دارويي دكتر ضيايي ص97

2- دكتر آئينه چي ص1052  6- پرورش گياهان دكتر صمصام ص416     10- صيدنيه ج2ص812   

 3- معارف ج1ص300        7- قانون ج2ص114وج4ص90         11-تطابق نامها دكتر قهرمان ج1ص103

 4- دكتر آندرسون ص264  8- قرابادين ص155              12-من لايحضر ص 111و 13-طب النبوي ذهبي ص129

                                          14 PDR اثر پروفسور دیوید هبرص817