قاموسنامه – شلغم و شنبلیله

قاموس مداوا با غذاوگیاه

  اثر دکتر احمد قدامه

انتشارات النفائس بیروت،

 ترجمه دکتر محمد حسین ورپشتی

131) سلجم=شلغم Le Colza (The Colza)

از قرن گذشته این اسم که گیاهی به نام کولزا نامیده شده که گیاهی است از تیره صلیبه= Crucifore که شامل گیاهان ترب و شلغم و خردل و شب بو و غیر است.

از بذر کولزا روغن نباتی استخراج می شود که خواص شلغم را دارد و در بعضی نواحی به روغن های گیاهی اضافه شده و در فرانسه به مقدار زیادی عرضه می شود در غذاها به مدت زیادی مصرف می‌شود. بذر آن حاوی و فسفر و مواد تیز زبان گز است و حاوی مواد مقوی دیگر است.

252)اللفت=شلغم Lenavet (The turnip)

گیاه زراعی ریشه‌دار از تیره صلبیه= crucirere که شامل شلغم و کلم و ترب و خردل است. انواع زیاد دارد:

اسم علمی آن Brassica napus است. اسم اللفت اسم سامی است و اسامی مشابه در عبری آرامی و آشوری دارد. عرب به همۀ نوع آن اللفت گوید در کتب قدیمی به آن شلجم گویند که اسم فارسی است. اما کلمه اللفت در اصطلاح حدیث به گیاه معروف  navet گویند و کلمه سلجم به گیاه معروف کلزا = colza گویند که گیاهی زراعی است و از آن روغن کلزا می‌گیرند.

 در تاریخ: انسان اول آن را نمی‌شناخت ولی انسان اولیه گیاهان مشابه دیگر را مثل هویج کلم و چغندر را می‌خورد. قدما شلغم را زیر خاکستر آتشدان‌ها می‌پختند و می‌خوردند و بعضی مولفین گویند که دیوسقوریدوس یونانی امر می‌کرد که  بیماران خود را با آب شلغم بشویند و با قابلمه‌های قدیمی پمادی از شلغم می‌ساختند و بر پستان‌های زنان شیرده که ورم کرده بود می‌نهادند تا شیر راحت خارج شود.

در قرون وسطی تجارت شلغم رایج شد و آن را در بازارها با گیاهان ریشه‌دار دیگر می‌فروختند و آقای شارل دیستین آن را برای دوست چاق خود توصیف کرده: « او واقعاً کلفت است اما مزه او لطیف‌تر از شلغم است».

اطباء عربی از بری و بستانی آن گفته‌اند که نوع بری دو نوع صغیر و کبیر است و هر کدام صفتی خاصی دارد. اگر شاخه‌های آن را بکوبند و با عسل بخورند برای بیماریی طحال و سخت آمدن ادرار خوب است و اگر ببرند و بر ورم نهند آن را حل می‌کند.

شلغم کبیر مدر بول و مغذی خوب و مولد باد و نفخ شدید است و اگر پخته آن را بر نقرس و شقاق سرد نهند نافع است و اگر برگ آن را یا بذر کوبیده آن را بر نقرس و شقاق سرد نهند، نافع است.

ابن سینا گفته: « اگر شلغم را بگیرند و بسوزانند و در مقداری از خشک شده آن، شمع یا روغن گل سرخ آب کنند جهت پسوریازیس نافع است و نیز در شقاق زخمی ناشی از سردی نیز نافع است. شلغم پخته نیز همین کار را می‌کند ولی در معده دیر هضم است.»

در طب جدید: املاح معدنی موجود در آن یعنی کلسیم و فسفر و پتاس و منگنز و گوگرد و ید و روی و قند و ویتامین A و B و C مشخص شده است.

خواص آن: 1) نشاط آور 2)پاک کننده 3) مدر 4)مرطوب کننده 5)انافع برای سینه و ملین 6) از بین برنده خستگی 7) دفع سنگ مثانه 8) آرامش بخش سرفه 9) صرع 10)توهمات جسمی و عقلانی 11) در نزولات صدری 12) اگزما 13) لاغر کننده است. مصرف خوراکی آن از جوشانده در آب یا شیر ۱۰۰ گرم در لیتر آب جهت امراض سینه و گلودرد مفید است اگر آن را سوراخ کنید و کمی شکر به آن بریزید  و رها کنید تا شکر حل شود و شرابی لذیذ بدست می اید یا آنرا بصورت حلقوی ببرید با پیاز و شکر بر آن بریزید برای سینه مفید است.

در مبارزه با اگزما و ایجاد جوانی:

خوردن هر روز از شلغم بریده تازه یا پخته باعث سهل الهضم آن می‌شود و بذر شلغم جوشانده (۶ گرم در لیتر) با گل زیرفون جهت آب کردن سنگ مثانه و امراض سرد و سرفه مفید است. مصرف موضعی آن ضد خناق به صورت غرغره آب پز آن است. جهت معالجه ترک دست و پا در اثر سردی، پختن شلغم با پوست آن و بریدن نصف آن و نهادن روی محل ترک و گرفتن آب آن برای دمل‌ها مفید است.

برگ شلغم در سالاد تازه یا شوربا جهت استفاده از ید و آهن و مس آن در زمان بزرگی غدد و ازدیاد گلبول قرمز و تصفیه خون به کار می‌رود. خوردن شلغم در زکام زمستانی و تابش آفتاب و عفونت واگیردار به کار می‌رود.

در غذا، شلغم غذایی ضعیف است در ۱۰۰ گرم آن ۳۰ کیلو کالری انرژی دارد اما ویتامین A و B آن خوب است و نیز روی و قند و گوگرد زیاد دارد. کسانی که معده سالم دارند به شرط آنکه از تازه آن بخورند, می‌توانند آن را هضم کنند اما مانده و قدیمی آن سخت هضم است. افراد دیابتی و کبدی و معده‌ای ضعیف نباید از آن بخورند .روغن شلغم که از بذر آن استخراج می‌شود جهت تزیین لباس پشمی، صابون سازی ساخت بدلیجات و نرم کردن صفحات خشن و زیباسازی آلات ظریف به کار می‌رود.

 

89) حلبه = شنبلیله L,triganella (The Fonugreek)

گیاهی از تیره پاپیلو  نیاسه که شامل سیصد نوع گیاه است. اسم حلبه از اسم هیروغلیمی حلبا گرفته شده انواع آن زیاد است.

• یک نوع کاشتنی که دانه آن را جهت داروی خوراکی مصرف میکند

2)  نوعی که برای علوفه چهارپایان به کار می‌ برند.

3) نوعی در هند و مراکش و مصر اروپا می کارند.

در طب قدیم: اعراب از قدیم آن را می شناختند و از رسول خدا(ص) روایت شده که حضرت محمد(ص) از سعد بن ابی وقاص عیادت فرمود در حالی که بیمار بود. حضرت(ص) فرمود: « برایش طبیبی آورید » چون حارث بن کلده را آوردند و او برایش حلبه توصیه کرد با خرمای عجوه تا او خوب شد، حضرت(ص) فرمود: « با شنبلیله شفا گیرید» ازاطباء نقل شده که اگر با آب پخته شود باعث: 1) لینت حلقه سینه و شکم 2) سرفه را ساکت 3)خشونت سینه و تنگی نفس را آرام 4)برای باد ها و بلغم و روده و بواسیر مفید است 5) اگر با عسل پخته شود و به موها بمالند باعث مجعد شدن آنها و رفتن پوسته پوسته پوست آن میشود 6) اگر کوبیده آن با آب بپزند وزنها در آن نشیند جهت درد ورم رحم مفید است.7) اگر آب آن را بخورند جهت دل درد و در اثر باد های شکمی و زخم روده مفید است. 8) اگر پخته آن را با خرما یاعسل ناشتا بخورند بلغم سینه و معده را حل کرده و جهت سرفه مزمن مفید است. 9) اگر در پشت فرد با تشنج نهند صالح است و اگر مردم می دانستند منافع آن را برای خرید آن به وزنش طلا می دادند.

در طب جدید: شنبلیله غنی از پروتئین و فسفر و روغنی شبیه روغن کبد ماهی دارد. صدگرم از آن 9/28 گرم پروتئین، 36/7 گرم روغن ، و 72 گرم نشاسته و نیز فسفر و مواد کولین و تری گونلین و ید و ویتامین B و  بذر آن ماده صمغی و روغن ثابت و فرار مثل روغن انیسون دارد.

خوردن آن برای چاقی و تغذیه و نوشیدن آب پز آن جهت بعضی دردهای معده و سینه مفید است در دختران جوان در زمان بلوغ جهت تنظیم قاعدگی و کم خونی و ضعف بدن و اشتهاء و لاغری آنها مفید است. آن را با عسل در بی اشتهایی مزمن و امراض سینه و حلق و سرفه و آستم و بلغم و بواسیر و ضعف جنسی و رفع کک و مک تجویز می‌کنند.

و اگر جوشانده آن را قبل از غذا دهند (به نسبت ۳۰ گرم در لیتر) باعث تسهیل هضم و بهبود معده می شود و یک کاسۀ بزرگ از جوشاندۀ آن در صبح ناشتا باعث دفع کرم معده میشود. خیساندن حلبه در آب گرم جهت کاهش تلخی آن و بعد خشک کرده و کوبیدن آن و از آرد آن شوربا درست کنند جهت چاق کردن بسیاری افراد لاغر مفید است و بذر آن باعث تلیین معده می شود اگر قبل از غذا بخورند.

خواص روغن آن: اروپاییان در تغذیه افراد لاغر از روغن آن استفاده می کنند اما در تحلیل شیمیایی آن در سال‌های اخیر ثابت شده که آن باعث تقویت غدد پستان و سرازیری شیر می شود و برای اولین بار در مصر روغن آن را به روش جدید گرفتند. در تجارب ثابت شده که اگر آن را به زنان شیرده (که شیرشان کم شده) سه بار در روز دهند باعث افزایش شیر آن ها و ازدیاد حجم پستان ها و باز کردن اشتها آنها برای غذا می شود.

البته بخاطر مزۀ آن خوراکی زیاد درست نمی کنند بلکه به صورت سبز و تازه آن خورده میشود که نه تلخی و نه بوی بد داشته باشد. بذر خشک آن  در ادویه جات مصرف دارد ولی بیشتر مثل دارو در تنظیم غذایی و بیماری مصرف می کنند.