کتاب ادب الطبیب – باب دوم
گفتاری در مشروبات
درباره آنها دانستن قوا و افعال آنها واجب است تا بدانی کجا و کی نافع است و از ضررهای آن دوری کنی.
آب در شرف و برتری از همه بالاتر و بهتر است و در طبع و نفع نیز، برای همین است که لازم است بدانی حالاتی که بدن ها با آن چه تغییری می کند. حالت طبیعی آن یکی است و اختلافی در آب ها نیست آب جوهری است بی رنگ و بی مزه و بدون بو و سرد و تر و جسم ان ثبات ندارد و به اجزایی وابسته نیست، بنابراین آن برای بدن مغذی نیست(65) جز آن که جهت هضم غذا آن نافع است و جهت نفوذ آن به بدن، پس اگر در آنها خلاف آنچه گفتیم یافت شد بدون شک آن آب با اجسام غیر آبی مخلوط شده و کیفیت آن جسم را به خود گرفته مثل آب گوگرد و آب بوره و اشکال این آب های مختلف طعم و افعال مختلف دارد.
برای همین است که طعم و بو و مزه های مختلف پیدا می کنند و آن تغییر دهنده بدن ها می شود و اثرات مختلف بر بدن میگذارد، پس بر طبیب واجب است که به اثر آب ها و اختلاف آنها شناخت پیدا کند.
پس ضرر آب بر بدن براثر چشم‌پوشی بر امر آب بر بدن است، چون برای بقا به آن حاجت است. و مرتب باید مصرف شود و چون اثر هوا و فصول سال بادها بر بدن مختلف است اما ضرر آن بر بدن ها یک امر واحد است بقراط گفته:« هر کس طلب طب را در راه درست می خواهد بفهمد لازم است که این اشیا که من آنها را وصف می کنم انجام دهد.
1)در اوقات سال تفکر کند که کدام آنها این کار را کرده و این آثار مشابه دیگر آثار نیست اما در افراد مختلف آثار متفاوت می گذارد.2)بعد از این بنگرد به بادهای گرم و سرد آنها،بخصوص آنچه که همه مردم نمی دانند3)بعد هر واحد از سرزمین ها را اختصاص می دهد و لازم است که فکر کند در قدرت آبها همانطور که در مزه و وزن آبهای اختلاف است،نیروی هر کدام از آنها با آبهای دیگر جدا متفاوت است و اگر موافق باشد نفع بزرگ در سلامتی دارد و اگر موافق بدن نباشد ضررش هم زیائ است.پس بشنو تا یادت دهم و سعی در حفظ آن کنی تا در صنعت طب بتوانی استفاده کنی،بقراط گفته:«می خواهم تو را خبر کنم از سایر آبها،از انهایی که به ایجاد سلامتی نزدیکترند و من برایت وصف می کنم از آنچه لازم است که چگونه آب با آفات خودایجاد بیماری می کند.
و آنچه از آب شور ایجاد میشود و این استفاده آب در کمک به حفظ سلامتی اثر عظیمی دارد.»
من مولف گوییم:« آنچه از آبها که گرم و کثیف است، لازم است که در تابستان گرم و غلیظ و دارای بو باشد و قبل از جاری، از بین رود، اما اگر بر آن آب باران ببارد، تا بر آن می بارد، این آب از بین نمی رود و تابش آفتاب گرمی انرا کم نمی کند. و نیز لازم است که آن رنگی باشد و بدبو و ایجاد صفرا کند و اگر در زمستان باشد سرد و کدر شود قبل از برف و یخ زدگی و این آب به تولید بلغم نزدیکتر است و ایجاد گرفتگی صدا کند و نیز باعث سفتی و بزرگی طحال کند پس امر آن نزد من درباره این آبها، در همه امور بد و پست است.»
و بقراط گفته:« پس بعد از این آب هایی، از مواضع صخره های کوه ها می جوشد که همه آنها خشن هستند و منبع این آبها، زمین هایی هستند که در آن آبهای گرم باشد یا آهن و مس و طلا و نقره و گوگرد یا زاج سفید و همه اینها ایجاد حرارت می کنند و امکان ندارد که ازاین زمین ها آب صالح درآید این آبها موجب خشونت و التهاب و سختی ادرار می شود و مانع از دفع مدفوع.»
و بقراط فرمود:« بهترین آب ها آن است که از مواضع عالی جاری شود و از کوههای دارای آبشار باشد و آن آب شیرین و صاف است و در زمستان گرم و در تابستان سرد ند.»
اگر چنین باشد آنان از جوی های پرتاب دورند، و نیز از آبهای فاضله توصیف کرده:« آن رودهایی که مقابل طلوع آفتاب هستند، آن اب بهترین است، بعد از آن آب هایی است که بین طلوع و غروب خورشید از شمال به جنوب باشد به خصوص اگر مقابل طلوع خورشید باشد و سوم آب هایی است که بین غروب خورشید در تابستان و زمستان باشد و بدترین آبها، آنهایی است که مقابل جنوب زمین یا شمال به جنوب باشد و آنهایی که بین مشرق در زمستان باشد چون این آبها در مقابل بادهای جنوبی است که بدند ولی اگر در مقابل بادهای شمالی باشند بهتر است.»
بعد از آب باران مدح کرده و گفته:« آب باران سبک ترین آبها است و شیرین ترین و پاک ترین و سبک ترین آبها، که به خاطر آن است با تابیدن نور خورشید باعث گرفتن سبک ترین و دقیق ترین آن آب ها می شود و باعث بالا رفتن آن و بعد به صورت باران بر زمین میریزد و نمک که غلیظ تر و سنگین تر است در آب ها باقی می ماند و باعث شوری آب باقیمانده میشود و آفتاب باعث گرفتن بخار آب به خاطر سبک و رقیقتری آن می شود. این تبخیر در اثر آفتاب نه تنها در آبهای شیرین بلکه در آبهای شور دریا نیز می شود ونیز از بدن مردم اب به صورت عرقدفع می شود.
و این دلالت میکند که انسان چون در آفتاب راه می رود یا می نشیند و لباس بر تن دارد آن قسمت ها یی از بدن که در مقابل آفتاب باز است، عرق نمی کند(بخاطر تبخیر) و آنچه که با لباس پوشیده عرق می کند، اگر انسان به سایه برود عرق همه بدنش مثل هم است چون اشعه آفتاب بر آن باقی مانده.»
بقراط گفته:« برای همین است که آب باران نزدیکترین آب ها به عفونت است و زود بد بو میشود چون آن از رطوبات زیادی جمع آوری شده و آن اولی ترین آب ها به عفونی شدن باشد.»
بعد بقراط چگونگی تشکیل باران را گفته:« پس این آب لازم است که اولین آب دنیا باشد اما نیازمند پاک شدن و تهذیب است و باید بجوشد اما اگر چنین نشد بوی بد میگیرد و کسی که از آن بنوشد، سرفه می گیرد و بیمار می شود و صدایش کلفت میشود. اما آب برف و آب منجمد، خوردن آن ها بلا است و برای همین است که آب اگر منجمد شد یک بار به حالت طبیعی اولیه بر نمی گردد، اما آنچه صاف و خفیف شد و شیرین شد و عصاره آب دریا باشد، باقی می‌ماند و سالم است.»
در اینجا به گفته او در منافع حمام گرفتن با آب برمی گردیم و می گویم:« منافع حمام گرفتن با آب برای سالم و بیماران مختلف است. برای همین است که بدن های صحیح با حمام با آب شیرین سرد موافقند و بعضی موافق آب شور یا گرم و غیره گرم، ولی انواع آبها برای دیگر بیماران موافق است و برای بعضی خیر، و عادت به این آبها حظ بزرگی است،» پس بر تو واجب است که بکوشی به بهترین آبها به جای آب مذموم که بقراط برایت وصف کرده و به آن وجهی که ما آنجا تذکر داده‌ایم و نیز اینجا باز میگویم:« قرار داده دلالت خود را بر سبک آب و سرعت سردی آن، سرعت گرم شدن آن و این قول بقراط در این مورد است که فرمود:« آبی که سریعا گرم میشود یا سریع سرد میشود آن سبک ترین آب است.» و در مقاله پنجم کتاب الفصول گفته:« سبکی وزن آن در مقایسه با آب های دیگر است و سرعت خشک شدن آن از آنچه با آن مخلوط شده و نیز با سرعت رسیدن آنچه با آن می پزند.»
بعد از این جملات لازم است که به ذکر شراب و نبیذ بپردازیم که در این مورد منافع دارند. شراب برای سالم و بیمار نافع است. برای افراد سالم مغذی است و باعث سرعت هضم غذای خورده شده میشود و به خاطر سرعت نفوذ آن به کبد و حل شدن آن به(…) از جمله خواص آن مزاج گرم آن است.
برای همین است که باعث زیاد شدن خون وپاک شدن آن و خارج شدن بول که با آن حرارت زیادی همراه است می شود و آن باعث نضج و رسیدن آن چه در معده مانده است و با حرارت آن بلغم مانده از بین میرود و تمام خلط هایی که در گوارش محکم مانده‌اند بنابراین کسانی که مزاج سرد و یا معده با بلغم زیاد دارند از آن نفع می‌برند. به خصوص اگر با هر غذایی خود کمی از آن بخورند و از جمله فضائل دیگر آن تقویت کننده بدن و نشاط در حرکات بدن و رنگ صورت قرمز است و بنابراین باعث سرور نفس و در بعضی مزاج ها باعث بهبود خاطر و تیزی ذوق و قریحه می شود.
همه(70) این منافع در افراد سالم ایجاد میشود و به علاوه منافع دیگری که در افراد بیمار دارد اگر جوهر خوب آن را مصرف کنند و در کمیت و کیفیت جانب اعتدال را رعایت کند و برحسب اصلح مصرف آن بر حسب طبع و سن و عادت بیمار و سرزمینی که او زندگی میکند، باید رعایت کند(خوب جواب می دهد)، اما اهمال در دقت این موارد یا یکی از اشیاء باعث ضرر بزرگ به نفس و جسم انسان می شود، به خصوص اگر نوشیدن شراب قصد لذت بردن فقط داشته باشد و بخواهد مست شود، آن دم ضرر زود هنگام متعدد به بیمار می زند. و توای پزشک، اگر ضررها و عیب هایی که از زیاد نوشیدن آن حاصل میشود، جستجو کنی، آنها را در می یابی و به راحتی در می یابی که او طبیب نیست با آن که ادعای طب دارد.
چه بسیار افراد سالم که بیمارشان کرده و چه بسیار افراد بیمار که در اثر کوتاهی او مرگ به وقوع پیوسته و چه بسیار گرسنگی و ناراحتی که او فاسد کرده و آن نتوانسته سلامتی را حفظ کند و بد تشخیص داده است و خیال هایی را مکدر کرده و چه بسیار عصب هایی که او خشکانده و اعضایی که او به لرزه انداخته، پس چگونه توصیه میکند به صاحب غذا که زیاد بخورد و زیاد بنوشد و بعد به سرور و شادی و بازی کودکانه توصیه می کند تا انسان خیال کند که نفس او شجاع است وعمل بر تهور و بی باکی در موارد مهلک می شود و برایش کارهای زشت زیبا جلوه می کند و آخر الامر کسی که عاجز از حرکات ساده است را به حرکات مضطرب و شدید بکشاند.
تا چه بسا اتهام سرانجام به حضور او روشن شود و او نمی داند، پس منزلت او در آن وقت مثل منزلت اطفالی است که این کارها را کرده کارهایی مثل چهارپایان بدون عقل و تمیز خوب از بد و این جملات عیب‌های نوشیدن شراب و جملاتی از منافع آن است و بر تو است که آن را بفهمی از فروع آن گرچه ذکر آن را طولانی نکردم. آنچه باقی می ماند آن است که بگویم: هرکس میخواهد آن را مصرف کند، منافع آن در اصناف مختلف فرق می کند شراب سیاه و غلیظ و قابض ضد شراب رقیق و آبکی است و آن که سرخ مایل به زردی است بین این دو حالت است یعنی آنکه سیاه است ضد شراب سفید است در افعال آن چون شراب سیاه غلیظ به سرعت از معده عبور نمی کند، بلکه به آهستگی و باعث غلظت خون و تغذیه آن میشود و شراب سفید ضد این افعال را دارد.
آن بول را به شدت سرازیر می کند و به خاطر شدت نفوذ آن و حداقل گرم کردن بدن و اگر بین این دو طرف باشد، اثر متوسط دارد .
مستی در اثر مشروب خوردن متوسط علائم آن دو افراد بسیار مختلف است و بیشتر نزدیک به متوسط بین پر علامت و کم علامت است.
شرابی که از کشمش به دست می آید عمل و اثرش نزدیک به اثر شرابی است که از خرما به دست می‌آید و مست کنندگی آن را بر حسب ساخت آن مختلف است و شما بر حسب اختلاف مزه آن ها می توانی میزان اثر آن را بر بدن بفهمی، بنابراین از مشروباتی که مستی نمی آورد استفاده کن که در حفظ سلامتی و معالجه بیماریی اثر دارد مثل مشروباتی که از میوه جات به دست می‌آید مثل آب انار، آب سیب و آب به یا ترکیبی از اینان و نیز آنچه از مخلوط شکر وعسل و آب به دست می آید و مشروبات مختلف بر حسب صنف آنها آثار مختلفی دارند.
پس بر تو واجب است که همه آنها را بشناسی و هر صنفی از آن را بر حسب مزاج آنها بشناسی و موقع نیازت از آن استفاده کنی و بدان که اختلاف آثار در حل طبع آنها و از بین بردن عقل و مدر بودن آنها یا کم کردن ادرار و قطع عطش بیمار یا زیاد کردن عطش و حل کردن اخلاط و تغذیه بدن یا کمی غذایی آن و همه این آثار را زیادی آب یا کمی آب بر حسب سردی و گرمی و وقت مصرف آن را باید خوب بدانی و داشتن این اطلاعات برای هر مردم در هر حالت بدن موقع استفاده واجب است و در این مورد تدبیر کن و آنچه از اطلاعاتی که دوست داری از کتب طبی که در مورد این نوشیدنی ها گفته، جمع آوری کن تو به حقیقت مطلوب خود برسی.»