فارسی: خاکشیر(اصفهانی) سوردن(تبریزی)شفترک(شیرازی)

عربی: بذرالخمخم، شفتره،نجم، شلم(از پارسا، صیدنیه،قرابادین،بدیعی)

علمی:Sisymbrium officinalis descurainia saphia

انگلیسی: filin weld

فرانسه:velas sages

در دانه آن روغن چرب یافت می شود که در این روغن مواد لینولئیک اسید، لینولنیک اسید، اولئیک و آروسیک اسید، پالمتیک اسید و استئاریک اسید است. در اسانس روغنی مواد بنزیل، آلیل، پروپنیل ایزوتیوسیانات و آلیل دی سولفید است. مقدار اسانس روغنی فرار تخم آن حدود 025/0 درصد است . گیاه آن پس از مالش بوی تند و نامطبوع دارد که در اثر یک آلکالوئید فرار در آن است(61و7) دانه آن حاوی اسیدهای چرب نامبرده در بالا  و ترکیبات فنلی1-سیناپوئیل گلوکز و گلوکز اینولاتهای آلیل  و 3بوتنیل، 4 متیل تیوبوتیل و 2 فنیل اتیل است و نیز قندهای نرمال 14 تا 28 کربنه+چربی30% و پروتئین +2%و گم 2%و موسیلاژ4% و ازت7/3%و کلر و گوگرد و فسفر و آهن جزیی(53)

گیاهی است علفی ، یکساله، دارای ساقه 2/0 -1 متری و ساقه منشعب در قسمت انتهایی دارد. دارای پوشش از کرک و بالای گیاه بدون کرک و گاهی تمام گیاه بی کرک است. برگها دارای بریدگی عمیق 2-3بار تقسیم شده ، طوری که از روی شکل ظاهری برگها و میوه های خورجینی به سهولت آن را تشخیص داد. گلها زرد روشن میوه خورجینی دراز، 15-35 میلی متری، عرض یک میلی راست داخل غلاف خورجین قرار دارند به رنگ مایل به قرمز و طعم کمی تلخ یا قرمز تیره(7و8و11و10و53و69و68)

 

  • نوع معمولی مشروح در بالا ، در کنار جادده ها ، اماکن غیرزراعی مرطوب در اروپا، هند ، پاکستان،چین،ایران در کوه های البرز، کرج، تهران، سمنان، توچال، لشکرک، مازندران، سایر مناطق شمالی(7و11و68)
  • خاکشیر تلخSisymbrium lrio شبیه بالایی اما انشعابات باز گل آذین خوشه ای بلند برگها در سطح خاک، دارای بریدگی شانه ای، با رنگ تیره تر از معمولی، گل زرد کوچک ،میوه خورجینی، بلندتر از معمولی دور تهران، بوشهر،بلوجستان،وخوزستان می رویدو در پاچنار و یزد و شیراز و کزمان می روید.
  • erysimum repandum در اطراف تهران وشمال رودبار و مزارع لاهیجان وامیرآباد و ابراهیم آباد و خرم آباد و کرمانشاه و بختیاری و گردنه دالکی و لار و جیرفت کرمان و هامون کهنوج و دور بوشهر(7و1)
  • integerrimum که برگ ها کامل و مقاوم و باریک ، سیلیک دراز در کوه نیشابور فدره آبشار ، اخلمه
  • orientalis که لب انتهایی بیضی کشیده بیشتر در کرمانشاه ،کرند و ترکمنستان
  • septulatum پهنک گلبرگ ها تخم مرغی پهن ف دمگل باریک، 3-5 میلی متری درییلاق گیلان راه منجیل،پاچنار،تبریز،راه جلفا مرند،بیستون و سراب و اراک ،آغ بولاغ ، همدان راه اصفهان به آباده ، خرم آباد ،دهلران.
  • altissimum که پهنک گلبرگ تخم مرغی و دمگل باریک در دره هراز، رودبار،اردبیل،تبریز، دره خم کرمانشاه، همدان و اراک و دهلران،درود، بیشه راه شوش ،کرج و توچال و سمنان.
  • irio با کرکهای پراکنده ، یا بی کرک در همدان و شوش و لار یا بوشهر دالکی،شیراز،کرمان، سبزواران.
  • loeseli در بندر گز و کلاردشت و بابل ، دره چالوس خسروی، تبریز،دوردریاچه رضائیه، کرمانشاه،همدان.(1)

 

سردرد آرد و مصلح کتیرا(3و6)

 3-6 بار در روز خیسانده  یا یخ مال(61) و 8 گرم آن با شربت قند برای تب(7) و یا 4-8 گرم سه بار در روز خیسانده(53) و قدر شربت آن تا 2 مثقال(3و6)

 

الف)طبق نظر حکمای جدید:

 این گیاه اثر التیام آور زخم و جراحات ، جهت رفع اسهالهای ساده، اخلاط خونی، دفع ترشحات زنانکی، و مدر و آب آوردن انساج و دانه آن به عنوان تب بر، دفع کرم، رفع التهاب کلیه، و در ایران برای خنکی و ملین با آب سرد استفاده شده و از دانه آن به عنوان ملین و مدر و ضد التهاب بکار رفته(8و61)

در چین از تخم آن به عنوان ملین و تب بر و تسکین التهاب پوست و در هند از گل وبرگ آن به عنوان قابض و تخم آن برای نرم کردن سینه وبه عنوان تونیک ورفع اسهال خونی وتخم آن را نیز برای دفع کرم معده و سنگ کلیه مصرف می کردند.(7)

دانه آن را به عنوان خنکی و مقوی معده و برطرف کننده ترشحات زنانگی و اشتها آور می خورند.(10و53) موسیلاژ سرد خاکشیر اگر به مقدار کم مصرف شود روی جدار روده قشری ایجاد می کند که باعث آرام شدن حرکات دودی و خاصیت ضد اسهالی می شود و اگر موسیلاژ گرم زیاد مصرف شود به علت تورم تمام روده را می پوشاند و لذا مواد زائدی که در روده جمع شده به جلو می راند و مسهل می شود(10) در رفع یبوست بید خشت و صبر یا شربت خاکشیر همراه با آب کافی مسهلند(15) و نیز گل ختمی و گز علفی و خاکشیر را بجوشانند و صاف  و تنقیه کنند مفید است (15) طی تحقیقات با تجویز خوراکی عصاره اثری دانه خاکشیر مقادیر تیروکسین و تری یدوتیروزین خون کاهش می یابد به این علت کاربرد درمانی دانه های آن در پرکاری تیروئید توصیه می شود.(53)

ب)طبق نظر حکمای قدیم:

 آن در اول تر و گرم ومبهی و مشتهی و مقوی معده و هاضمه و جهت معده سرد وتحلیل مواد جهت آبله و حصبه  و برودت احشاء و با شیر مسمن بدن خصوصاً چون با دو وزن شکر تا 10 روز بنوشند، جهت رنگ رخسار و گرفتتگی آواز و سه درهم او جهت رفع سمیت ادویه و 5/1 مثقال آن جهت نفث الدم(=هموپتزی) سینه و ریه و ضماد آن جهت  اورام صلبه و سرطان و نقرس و ورم  بن گوش و پستان و انثیان و مشوی او(=بریان شده) در ضمیر جهت جگر و شش و سرفه مزمن و فرزجه آن (=برداشت دارو از واژن) با عسل جهت اعانت حمل و قروح رحم نافع است(3و6)و صاحبان سوداوی مزاج را نافع است و سه درهم آن جهت رفع مسمومیت ادویه سمی و هیضه خصوصا اگر سنگ شو با گلاب کرده باشند و آن مقدار بجوشانند تا شکفته شود و نیم گرم بیاشامند و چون قی شود، جهت هیضه صفرا با آب کاسنی تازه مفید است(61)[1]

 

[1]

1-تحفه ص330                   7-دکتر صفایی ص296

2-دکتر زرگری ج1 ص213                8-فارماکوپه ج1 ص286                

3-معارف ج3 ص172                     9-تطابق نامها ج 1 ص129

4-گزیده ص145                        10-دکتر مبین ج3 ص428

5-پرورش دکتر صمصام ص249             11-فلور خوزستان ص127

6-قرابادین ص189                     12-گیاهان هرز ص146و ص317