کتاب ادب الطبیب – باب دوم
گفتاری درباره هیبت و رنگ بدن
اما هیئت و رنگ بدن تابع مزاج بدن است، پس واجب است برطبیب که به شناخت آن اقدام کند. اول از همه آن است که مزاج جمله بدن و شناخت یا حس و همۀ اینها تحت نام هیئت یا رنگ رخساره است. 1) کیفیت جوهری است 2) قوام بدن 3) مقدار گوشت و پیه آن 4) حالات مو و 5) رنگ رخساره.
- کیفیت جوهری اگر گرم در لمس باشد بدن گرم مزاج و اگر سرد باشد، سرد مزاج است.
- قوام بدن اگرسفت باشد خوش و اگر لین و نرم باشد مرطوب است و اگر این دو حالت معتدل است.
- اما مقدار گوشت و پی اگر بسیار گوشتی باشد مرطوب است و اگر استخوانی و کم گوشت باشند مزاج خشک است واگر بین این دو حالت معتدل است.
و اگر چاق باشد سرد و اگر پیه نداشته باشد گرم و این دو معتدل است.
- اما موها سه حالت است 1) مقدار آن 2) شکل مو 3) رنگ مو
اگر مقدارش زیاد و کلفت باشد گرم و اگر کم باشد سردی و اعتدال آن در همه حالات اعتدال مزاج است و شکل آن اگر مجعد باشد دلیل و یبوست و خشکی و اگر شل و لخت باشد دلیل بر رطوبت و حالت بین این دو اعتدال است.
اما رنگ مو اگر قرمز یا سرخ مایل به زرد باشد دلیل بر اعتدال و اگر سیاه باشد دلیل بر گرمی و اگر سپید باشد دلیل بر سردی است اگر متغیر رنگ باشد سردی آن قوی تر و شدیدتر و اگر سیاه تر باشد دلیل بر گرمی و خشکی می کند.
وبا این علم طبیب: اصول و فروع و شناخت مزاج آنها در همه بدن لازم است که بدانی معرفت هر عضو از اعضای بدن چگونه است و به آنچه که ما ذکر کردیم که کفایت نکند بدون آنکه هر واحدی از اینها به زیر مجموعه خود تقسیم می‌شود و بداند هر قسمت آن از چه ایجاد شده از این جمله چاقی بدن و زیادی گوشت بر دو نوع است 1) تابع مزاج طبیعی که آن مزاج تر به اعتدال است 2) مزاج کسب شده از تدبیر تر کردن بدن، بنابراین لازم است آن را در پیه کل بدن هم بررسی کند.