گز بخارایی، گز انگبین

فارسي: گزبخارايي، گزانگبين

علمي: Tamarix

انگليسي:French Tamarisk(Andrassawii)

عربي:أثل، طرفاء، كزمازج(56)

پوست و بقية آن اسيدگاليك و اسكولين دارد.(8) داراي تانن، اسيدگاليك، موادرنگي و سولفات سديم و متيل كرسيتول است.(61)

نوع گزانگبین آن شیرین است. در ترکیب آن 55درصد ساکاروز و مقدار قابل ملاحظه سایر قندها مثل لولوز و دستروز است. گز خوانسار از ترشحات نوعی گز مخصوص در اثر نیش حشره‌ی cyamophilla تولید می شود که PH آن خنثی و دارای 70 درصد ساکاروز و 28درصد گلوکز و مقداری ویتامینC است.(7)

درختي كوچك به ارتفاع5-2متر، پوست قهوه اي، بخشهاي جوان بي كرك، برگها بدون پايك با قاعدة باريك،2-1 ميلي متري، گل آذين ساده با گلهاي تنك، دمگل هم اندازة كاسه ها، كاسبرگ به طولmm1، كم و بيش با دندانك هاي نامنظم، كم و بيش كامل با لبه هاي غشايي، دوتاي خارجي ناودار، در قاعدة پيوسته، لوزي شكل با گوشه هاي كند، تخم مرغي، كم و بيش نوك تيز، جام گل اندامي، پايدار، گلبرگها 25/2-2 ميلي متري، بيضوي، كامل با رأس دندانك دار، پرچم چهارتايي، مقابل كاسبرگ، متصل به لوبهاي مطبق.(71و8 و16)

1-بخاراييT.androssawi مشروح در بالا بيشتر در جنگل گلستان، مراه تپه،حبيب آباد، اردستان، سيرجان، رفسنجان به كرمان، زابل، كوه هاي آهنگران، بيرجند،30كيلومتري لطف آباد به كلات نادري، دره گز و كاشمر، دامغان.

2-كورگز يا شاهيT.aphylla، درختچه اي بلند، بخش جوان بي كرك، برگها غلاف دار، گل آذين حاوي گلهاي بهاري، خوشه اي، بي پايك، برگه سه گوشه نوك دار، تا حدودي ساقه آغوش، در يزد، بوشهر، دالكي، ميناب به بندعباس، جاسك، جزيره تنب بزرگ، جيرفت به كرمان، بم، زاهدان به طرف زابل، هند، فلسطين، عربستان شمال آفريقا.

3-گزآراليT.aralensis، برگهايي پايك، با قاعده باريك، گوشك دار، گل آذين حاوي گلهاي خوشه اي، پرگل،‌در مراوه تپه گرگان، منجيل، نائين به اردستان، انارك به يزد، كازرون،‌بندرعباس به سيرجان، بجنورد، سبزوار، سمنان، ورامين، قزوين به همدان، جاده قم و حاشيه درياچه قم.

4- گز قزاقستانيT.arceuthaides با پوست قهوه اي، بي كرك، برگها بي پايك با قاعده باريك با لبه غشايي پرزدار، گل آذين انبوه خوشه اي، كاملاً علفي، دمگل كوتاهتر از كاسه گل 5اندامي، در مراوه تپه، حاشيه روداترك، جلفا، رودارس، خرم آباد، پل دختر، اهواز، جنوب كوير لوت، جيرفت، بافت كرمان، چاه بهار، سمنان، سبزوار، جنوب گرمسار.

5-گز قفقازيT.brachystachys كوتاه با پوست قهوه اي بدون كرك، گل آذين خوشه اي ضخيم و بلند، گلها متراكم و دمگل كاسبرگ، بيشتر در آبادان و اهواز، آذربايجان شرقي.

6- گزدوپايهT.dioica Roxb3-2 متري، بي كرك، برگها غلاف دار، گل آذين خوشه اي با گل انبوه، بي پايك، در هرمزگان، ميناب به سندرك، كنارك به جاسك، چاه بهار به ايرانشهر، قصرقند، تنگ سرخه، زابل.

7- گز مشكوكT.dubia، بي كرك، برگها بي پايك با قاعده باريك، گل آذين خوشه 4-2سانتي و دمگل مساوي كاسه گل بيشتر در يزد، انارك و ابراهيم آباد كرمان، رفسنجان، زرند، زاهدان، خاش.

8- گز سيريT.gallica، ارتفاع 8 متري، پوست قهوه اي، بي كرك، برگها بي پايك، گل آذين مركب تنك، خوشه ها5-2سانتي، دمگل كوتاهتر يا مساوي كاسه گل، در ايران نيست.

9-گز آتشينT.hispida ارتفاع5-1متري بي كرك، با محور خوشه حداقل پرز ريز، برگها بدون پايك در قاعده قلبي، گل آذين حاوي گلهاي بهاره، خوشه اي مركب انبوه در اصفهان، كوير كاشان، شرق حاشيه درياچه بختگان فارس، هرمزگان بين گهگم و سرچاهان و گرمسار و تركمنستان.

10-گز هنديT.indica، ارتفاع 8-3متر پوست قهوه اي بي كرك، به جز محور خوشه ها كه پرز دارد. برگها بي پايك بيشتر در جاموزيان ميرجاوه، هامون سيستان و در هند و پاكستان.

11- گز ازبكيT.kara kalensis درختي دو متري، پوست قهوه اي، بخش جوان پرزدار، برگها بي پايك، قاعده باريك، گلبرگها 5/1ميلي متري، تخم مرغي پرچمها يك رديفي، پنج تايي، در گرگان، مراوه تپه و در شيركوه يزد و تفت و كرمان و رفسنجان.

12- گز كرماني به ارتفاع دو متر، پوست قهوه اي، برگها غلاف دار به يك باره منتهي به خاري كوتاه 5/1ميلي متري، گل آذين خوشه اي ساده، هشت سانتي، گل پنج اندامي و صورتي، در كرمان، فهرج، بين بندر چارك و لنگه، هامون، چاه شور به دلگان، حاشيه جنوب شرق كوير لوت.

13-گز بوشهريT.katschyi، دو متري، بخش جوان عملاً بي كرك، گل آذين ساده، مركب خوشه ها3-1 سانتي، كاسه گل چهاراندامي به ندرت پنج اندامي، كاسبرگ يك ميلي، لوزوي با گوشه هاي كند و پهن و نوك تيز، گلبرگها بيضوي25/2-2 ميلي متري، پرچمها يك رديفه، بيشتر در گرگان، مراوه تپه، منجيل،‌اردستان به نائين، يزد به بافق، بوشهر به شيراز، كوه جبال و گردنه خانه سرخ و انارك به رفسنجان، كاشمر، تهران و قزوين.

14- گز دانه درشتT.macrocaria، پوست قهوه اي، بخش جوان سراسر پوشيده از پرزهاي متنوع، برگها گوشك دار، ساقه آغوش ، بدون پايك20-1ميلي متري، گل آذين ساده، خوشه ها7-2سانتي، برگها كمي بلندتر از دمگل، گوشك دار، دمگل مساوي كاسه گل، كاسبرگ خارجي به شكل لوزي با گوشه هاي كند، تخم مرغي، ناودار و داخلي ها لوزوي با گوشه هاي بلند، گلبرگها تخم مرغي،mm4 پرچمها در بخشي دورديفه، در خوزستان، تپه هاي شني، كرخه، شرق اهواز، هفت تپه، در ليبي و مصر و اردن و سوريه و فلسطين ديده شده.

15- گز عمانيT.mascatensis

16- گز سيستانيT. meyeri در گرگان و زابل.

17- گز هشت پرچميT.octandta در آذربايجان.

18-گز مصرT.passerin oides بيشتر در اردستان، كاشان، نطنز، دور يزد و كازرون و سبزوار.

19- گز عراقيT.pycnocarpa بين قم و كاشان و دور درياچه قم.

20- گزپرشاخهT.ramasissima، ارتفاع5-1متري، پوست قهوه اي بي كرك،  برگها بي پايك، با قاعده باريك،5/3ميلي متري، گل آذين خوشه اي مركب، انبوه، تابستانه، برگه ها بلندتر از دمگل، سه گوشه، بيلچه اي، نوك دار، دمگل كوتاهتر از كاسه گل، كاسبرگ ها بيلچه اي، باريك، نوك تيز، به طور1-5/0 ميلي متري، در قاعده جدا، جام گل پنج اندامي دائمي، پرچمها پنج تايي، يك رديفه، در مازندران،‌زنجان به تبريز، بين ماكو و خوي، دور اروميه، بين ميانه و تبريز، سلماس، جلفا، سد ارس، صوفيا، مغان، اردبيل، سنندج به همدان، سردشت و بيجار، زواره به اردستان، سد زاينده رود، نائين به اردستان، كاشان به نطنز، دوراهان چهارمحال نزديك بروجن، اردكان، انارك به شهر بابك، عباس آباد سبزوار، كاشمر به نيشابور، مشهد به سرخس، مشهد به نيشابور و سمنان و شاهرود و تهران.

21- گز گل سرخيT.rosea

22- گز ازميريT.smyrnensis

23- شاه گزT.stricta بيشتر در كرمان و نيك شهر.

24-گز شورهT.szawitsiana به ارتفاع7-3 متري، پوست قهوه اي، پرز كوچك، برگها بي كرك، 3-2ميلي متري، گل آذين مركب و تنك، خوشه ها4-2سانتي، برگه ها به دشواري بلندتر از دمگل، مستطيلي، نوك كند، كاسه گل چهاراندامي، كاسبرگ كامل يا دندانك دار، حدود يك ميلي متري، لوزوي، با گوشه هاي كند، جام گل چهاراندامي، ريزان، گلبرگها5/2 ميلي متري، بيضوي، پرچم ها يك رديفه چهارتايي، در خوي، سلماس، گلپايگان، ورزنه، دليجان، دهدشت، جنوب زاهدان و دره گز و جنوب سبزوار، دامغان، تهران به گرمسار، سيمين دشت به فيروزكوه، 50كيلومتري تهران به قم.

25- گز بيابانيT.tetragyna در ورزنه، گاوخوني اصفهان.

26-گز چهار پرچميT.tetrandra در همدان و قم.(71)

27- گز خوانسارAstrgalus adscandens در خوانسار مي رويد.(8)

گرچه طبق نظر قدما چهار نوع است. 1- درختي عظيم، برگ آن مانند سرو كه به آن اثل گويند. 2-درخت عظيم شبيه اولي، ولي بري است و بي ثمر.3- درختي كوچك، برگها كم و گل آن سپيد مايل به سرخي كه زنبور زياد نزدش مي رود و ثمرش شبيه مازو با عطريت و خوشبويي كه به آن بري مايي گويند. 4- درختي كه ثمر آن بي گل بهم رسد و به قدر شاه دانه و سرخ مايل به سبزي و رنگ لباسهاي زنان كه با آن است كه در سرزمين عرب و ايران نيست.(6)

مقدار مصرف10-5 گرم روزي سه بار.(61)

 الف)طبق نظر نويسندگان معاصر:

 پوست آن به علت تانن، اثر قابض دارد و مدر و اشتهاءآور است و مقوي است. شيرة غليظ شدة آن را به عنوان بندآورندة خون و خاكستر حاصل از سوزاندن آن را اثر خشك كننده اولسرها و سوختگي بكار مي برند.(8) نوعي مان از آن بعنوان گزانگبين خارج مي شود كه داراي موسيلاژ و پراكسيداز است و در گزسازي بكار مي رود.(8)

مادة شيريني كه از گزها حاصل مي شود، داراي خاصيت دارويي هستند مانند ترنجبين و گزانگبين. كه دومي ماني است كه از درخت گزGallica بدست مي آيد كه حتماً بايد توسط حشره مخصوص گوكوسرمانيپاروس نيش خورده باشد. گز خوانسار كه شبيه گزانگبين است از گياه گونيAstragalus Ad بدست مي آيد. گزها مسهل و نيرودهنده هستند و براي تقويت اعضاء تنفس و جهاز گوارشي نافع و سرفه هاي گرم را نافع است. شيرخشت كه از درختcotaneaster و زبان گنجشك گل( ياFraxines) گرفته مي شود بعنوان ملين و مسهل صفرا و تقويت معده و احشاء بكار مي رود.(7)

بطور خلاصه آن ملين، مدر، اشتهاءآور و در استعمال خارجي جهت سوختگي مختلف بكار مي رود.(61)

ب)طبق نظر حكماي قديم:

 آن سرد و خشك و مجفف و رادع و محلل و جهت سپرز و يرقان و رفع سرد و ورم صلب جگر(سيروز) مجريست و بخورشاخه و برگ آن جهت زكام و خشك كردن آبله و زخمها و اخراج زالو از حلق و خاكستر آن جهت خروج مقعد و قروح رطبه و سوختگي آتش و بخور آن جهت سقط دانه بواسير مجرب است.(3و6)

مضمضة آب پز آن جهت تقويت لثه و دندان و آشاميدن آن جهت حبس اسهال و نزف الدم رحم(قاعدگي) و رفع سيلان و تجفيف رطوبات آن(خشك كردن ترشحات) مجرب است.

جلوس در طبيخ آن جهت نزف الدم مقعده و رحم و بواسير و شستن سر به آن جهت دفع شپش و رشك نافع است و خاكستر چوب آن با قوت جاليه و مجففه و حمول آن جهت استرخاء و خروج مقعد و ذرور آن جهت قروح رطبه و سوختگي آتش و ثمر آن جهت نفث الدم مزمن و تقويت لثه مسترخيه و فساد هوا و گزيدگي اتيل و آشاميدن آب و طعام در ظرف مصنوع چوب آن جهت طحال مفيد است.(6)

براي بيماري هاي طحال كه همراه با حرارت باشد، آشاميدن يك اوقيه از آب ميوة درخت گز تازه يا شيرة درخت بيد مفيد است.(39) در درمان نفخ و غرغرشكم با گلنار و ميوة درخت گز و خرنوب نبطي 5درهم و از نانخواه و كندر 3درهم و از وج و ابهل و تخم كرفس و رازيانه 5/1 درهم،‌همه را با مويز كوبيده به اندازة فندق بزرگ مصرف مي كنند.(39)[1]

[1] منابع:

• گياهان دارويي دكتر زرگري ج1ص315 6- قرابادين ص380
• معارف ج6 ص120 7-گزيده ص305
• درختچه هاي ايران دكتر مظفريان ص924-891 8- من لايحضر الطبيب ص87و90
• تطابق نامها دكتر قهرمان ج1ص202 9- گیا دکتر گل گلاب ص118
• تحفه ص579