به، بهی

فارسي:به، قوچ(لاهيجان) بهي

علمي:Cydonia oblonga

انگليسي:Quince

عربي: سفرجل(56)

 داراي10% قندلولز، پكتين، اسيدماليك،‌نوعي اتر با بوي قوي، ويتامينهايPP,C,B,A در مغز دانه داراي آميگدالين، امولسين، پروتئينهاي مختلف، مادة روغني(كه در صورت استخراج، حالت روان،‌زرد با طعم مطبوع و بوي روغن بادام) و پوشش خارجي دانه«به» داراي 22% موسيلاژ محلول در آب بنام سيدونين دارد. برگ درخت داراي گلوكوزيد مولد سيانيدريك به مقدار كم است.(7و8و61)

در برگها نيز11% تانن، روتين فلاون است. در صورتي كه در دانة آن ساپونين و تانن ندارد. در صد گرم گوشت آن 1- آب83%    2-قند15%    3-خاكستر4/0%    4-كلسيمmg11  5- فسفرmg17    6-آهن mg7/0    7-پتاسيمmg197 و 8-ويتامينها جزئي (7) قسمت داخلي دانه آن پروسيك اسيد دارد كه تركيبي خطرناك است(10)

درختي كوچك با ساقه رنگ مايل به كبود، برگها ساده، با كناره ناهموار، پوشيده از تار، داراي ظاهر غبارآلود، گلها درشت، به رنگ سپيد، با 5گلبرگ، ميوه درشت، پوشيده از كرك، محتوي دانه هاي لعابدار به تعداد12 عدد، رنگ زرد، بوي مطبوع، طعم شيرين يا كمي ترش، قابض، تكثير درخت از طريق قلمه زدن، خوابانيدن شاخه، ساقه و پيوند زدن است.

انواع مورد نظر به را روي  پايه به در مردادماه به صورت شكمي پيوندمي زنند و نهالهاي پيوند خورده به را كه رشد كافي كرده به فواصل چهارمتري مي كارند(7 و8 و59و10و73)

1-به معمولي مشروح در بالا بيشتر در گرگان، گيلان،‌آذربايجان به صورت وحشي مي رويد و بقيه جاها به صورت پرورشي زياد مي شود(8) در بريتانيا به خاطر ميوه كاشته مي شود گاهي به صورت وحشي از ايران و عراق صادر مي شده است.(10)

زياد خوردن آن درد اعصاب آرد(34) پوست دانه را نبايد بصورت له شده از مغز جدا كرد كه سبب قولنج و درد و پيچ روده مي شود. اگر زياد بخورند برغذا خوراك را قبل از هضم بيرون ريزد(34)  آن مضر احشاء ضعيف و خشن كننده قصبه الريه و مورث رعشه و سرفه و قولنج است(3و6) قسمت داخلي دانه پروسيك اسيد دارد كه تركيب خطرناكي است.(10) دانه ها حاوي گليكوزيد سيانوژنيك آميگدالين است(8و59).[1]

[1] دو تركيب جديد در برگهاي آن كشف شده، يك9- 5-بتا-D گلوكر پرانوزيد از3اكسو4 هيدروكسي 7و8 دي هيدرواينول 1و3 اكسو 5و6 اپوكسي بتا ايونول 2(آقايLutle Rader از دانشگاه لومبرگ آلمان آوريل2002) و نيز تركيب جديد فنوليك در آن كشف شده1)6-3 اوكافئوليكوليك و2) 4اوكافئوليكوليك 3) 5اوكافئوليكوليك4) 3و5 دي كافئوليكونيك5) لوسنين 2 6)Vicenin،7)-Stellarin  8)ايزوشافتوزيد 9)6 سيپنتوزيل 8سي گلوكوزيل كريزئوريل  6سي گلوكوزيل 8سي پنتوزيل كريزئوريل( آقاي سيلوا از دانشگاه پرتقال آوريل2005) و نيز كوئرستين 3گالاكتوزيد + كوئرستين 3روتينوزيد، كامفرول 3رتينوزيد از برگهاي به جدا شد(آقاي اوليورا وسيلوا از پرتقال سپتامبر 2007) در يك تحقيق مصرف عصاره آن باعث كاهش حساسيت درماتيت و سركوب ميزانIgE خون شد(آقاي شينوميا از دانشگاه شين شو ژاپن آگوست2009)

 دم كرده30-20 گرم در هزار از گل يا50در هزار برگ در سرفه و 30-10 گرم در هزار دانه و شربت از 100-50گرم شيره طوري كه به غلظت شربت درآيد و از شيرة رقيق شده به از جوشاندن50-40 گرم قطعات عاري از دانه در عسل(61و8) قدر شربت آن تا سي درهم و از دانه2 مثقال و از لعاب آن تا 10 مثقال(3)[1]

[1] منابع:

• وسايل الشيعه ج17 باب 93 حديث1 و2 وباب 94 حديث1و باب 10 حديث52 8- گزيده گياهان ص74
• قانون ج2ص258 و ج3ص74 و ص447 9- دكتر هانس فلوك ص64
• گياهان سمي اصلاني ص130 10-دكتر قهرمان(تطابق…) ج1ص172
• دكتر زرگري ج2ص243 11-صيدنيه ج2ص885
• معارف ج2ص72 12- طب الائمه ص207
• تحفه ص485 13-طب النبوي ابن قيم ص 
• قرابادين ص243 14-طب النبوي ذهبي            
• 15- PDRآمریکا اثر پروفسور دیوید هبر ص671

الف)طبق نظر حكماي قديم:

 آن در درجة اول سرد و خشك است. گل و روغن آن قابضند ولي به شيرين كمتر و دانة آن ملين است. بازدارنده عرق است. روغن آن داروي تركهاي ناشي از سرما است. روغن آن بهترين داروي مورچگي است. در علاج قرحه پليد مفيد است. افشره اش در علاج نفس بلندي برنشيت و خون برآوردن مفيداست. زبري گلو را برد و قصبه الريه را نرمش دهد. از استفراغ جلوگيري كند، تشنگي را بنشاند، كمپوث از خمار مستي جلوگيري كند.

به كال تقويت معده كند و مانع استفراغ بلغمي است. بول را ريزش دهد و خونريزي حيض را بندآرد و با آب پز آن حقنه كنند. برآمدگي پيزي و زهدان را ببرد(34)

بوئيدن اقسام او مفرح و خوردن آن جهت تفريح و رفع وسواس و خفقان و حفظ جنين از اسقاط و برانگيختن اشتهاء و ضعف جگر و اسهال و تشنگي و حرقه البول و غثيان و درد فم معده و ازاله بدبويي عرق نافع و آب او جهت رفع نفث الدم(هموپتيزي) مفيد و قطور آب آن در  احليل و فرج جهت قرح البول و جراحات مجاري بول مفيد و بريان او در آتش طوري كه رنگش تيره شود جهت قطع اسهال مزمن و رب «به شيرين» در آن يبوست غالب است ولي كمتر از قسم ترش آن قابض است. و پرزي كه روي آن است بسيار قابض و مضر حلق است و ذرورش جهت نزف الدم جراحات مفيد و به دانه لعاب آن جهت خشونت حلق و سرفه حاره وتسكين حرارت معده و تب و سوزش زبان ودهان و طلاي آن جهت سوختگي آتش و رفع ضرر آفتاب.(3و6)

در سردردي كه از ضربه باشد، قابض هايي كه تا اندازه اي ملايم تر و لطيف هستند مثل روغن سرو و گز و روغن به و كندر استعمال كنند.(34ج3)

علاج خون برآوردن از ريه، بذر خرفه و لعاب اسفرزه و به دانه و پوست كندر بكار برند.(34ج3)

و چون آن را بريان كرده طوري كه رنگ آن تيره شود و بخورند جهت قطع اسهال مزمن مجرب است. بخصوص كه در جوف آن بجاي به دانه، جوزبوا ريز كرده، پر كنند.(6)

و رب به ترش سرد و خشك و قابض و قاطع قي و اسهال مراري و مانع صعود بخارات به سر و مسكن تشنگي و حرارت و درد معده و شكوفة تازه آن معتدل با قوة قابضه و مسكن درد سر و غليان حرارت و مقوي دماغ و دل و معده(6) و معده را تقويت كند و بول را كه در مثانه بماند، براند و سيلان خون را از شكم و بيني باز دارد و قي را تسكين دهد(5).

از طلحه بن عبيدا… روايت شده كه گفت: بر رسول خدا(صلي ا…عليه و آله) وارد شدم در حالي كه در دستش به بود و فرمود:« اي طلحه بگير آنرا كه قلب را محكم مي كند.»(63و67)

و باز پيامبر(صلي ا…عليه و آله) فرمود:« به زنانتان به بخورانيد كه آن قلب را محكم و فرزند را نيكومي كند.»(67)

و امام كاظم(عليه السلام) فرمود:« رسولخدا(صلي ا…عليه و آله) بهي را شكست و به جعفر داد و فرمود:« بخور كه آن رنگ را مصفي و فرزند را نيكو مي كند» و امام صادق(عليه السلام) فرمود:« خوردن به قلب را نيرومند و ترسو را شجاع و قلب را پاك مي كند، پس به بخوريد كه عقل را و مروّت را زياد مي كند(40)

و حضرت علي(عليه السلام) فرمود:«4 چيز از بهشت نازل شده 1- انگور رازقي 2- خرما مشاني 3- انار الايلي 4- سيب و در حديث ديگر فرمود: 4- به»(18)

و از شهاب عبدربه از امام صادق(عليه السلام) از رسول خدا(صلي ا…عليه و آله) كه فرمود:« به بخوريد كه سه خصلت دارد 1- بخيل را سخي 2- قلب را با طراوت 3- ترسو را شجاع مي كند» و امام صادق(عليه السلام) فرمود:« بخوريد تا 40 صبح كه حكمت بر زبانتان جاري شود»(18)

ب) طبق نظر نويسندگان معاصر:

 اين گياه داراي اثر مقوي اعمال معده، توقف اسهال ساده و در ورم حاد روده اخلاط خوني،‌خونروي رحمي و بواسيري و ترشحات مهبلي اثر مفيد دارد.

خاصيت رفع استفراغ و كاهش دهنده ترشحات بزاق دارد. دانة آن در رفع التهابات داخلي مخاطها و رفع سرفه و در استعمال خارجي اثر نرم كننده دارد. طوري كه بكار بردن آن در سوختگي، سرمازدگي، شقاق و ترك پوست بدن مانند نوك پستان و لب و بواسير(دانه كوبيده در نيم ليتر آب بصورت ماساژ) بكار مي رود.

برگ آن آرام كننده و تسكين بصورت دم كرده و با بهارنارنج در سياه سرفه و بيخوابي مفيد است.(8و61و73)

شكوفه تازه به معتدل و درد سر و غليان حرارت را تسكين مي دهد و مقوي دل و دماغ است مرباي شكوفه براي تقويت سينه و دل و خفقان گرم نافع است(7) جهت پيشگيري از چين و چروك مقداري پوست به را به مدت15 روز درمحلول الکلی مي خيسانند و پس از صافي بصورت لوسيون روي پوست اثر مي دهند.(8)

از طريق خوراكي اين موسيلاژ بعنوان يك مسهل ملايم و به شكل غرغره براي دفع التهاب گلو و دهان استفاده مي شود.(10)

من(مؤلف) از عصارة آن(از شربت آن) به عنوان مقوي اشتهاء آور و ضد تهوع در بيمارانم استفاده و سود برده ام در طول ساليان اخير.