قاموسنامه – لواشک و لیمو

قاموس مداوا با غذاوگیاه

  اثر دکتر احمد قدامه

انتشارات النفائس بیروت،

 ترجمه دکتر محمد حسین ورپشتی

 

 

217)قمر الدین=لواشک

آن شیره زردآلو است که در آفتاب خشک کرده اند روی صفحات چوبی و با روغن زیتون مخلوط و جهت نیاز آن را حفظ می‌کنند. آن غنی از ویتامین آ و کمی ویتامین سی و بی است و نیز غنی از قند و املاح معدنی و آهن و نشاسته و پروتئین است و آن غذای عالی، نشاط آور و مقوی خون و جوشانده آن سرد کننده معده و مسهل تب و مسکن عطش است.

 

255)اللیمون=لیمو Le Citronnier (The Lemon)

اسم لیمو= citrus به درختان میوه‌دار با انواع درختان لیموی ترش l,citronier، پرتقال =l,orange ، اترج= l,cedratier نارنج= l,Bigaradier  و لیمو شیرین= l,Limettier، مندرین =یوسفی l,Mandarinier،  لیموی بهشتی= l,Grape fruit و کل اصنواف این دسته است. ما دربارۀ اترج، پرتقال و لیمو بهشتی یا گریب فروت در جای خود بحث کرده‌ایم اینجا دربارۀ لیمو ترش= Citrs limonum بحث می‌کنیم.

به عربی به آن اللیمون گویند و گاهی نون آن حذف می‌گردد که لغتی فارسی است. در بعضی نواحی شام « المراکبی» گویند. که به علت نقل آن با چهارپا در قدیم بوده این کلمه در لیبی هنوز به کار می‌رود.

تاریخ لیمو:

گفته اند لیمو اصل آن از هند است بعد به بقیه جهان منتقل شده. بهتر است کلمه لیمو که لغتی هیری است بررسی کنیم. اصل کلمه «ممون» بوده و آن اولین اسم میوه در جهان بوده. مصریان قدیم لیمو را می‌شناختند و در طب از آن استفاده می‌کردند به خصوص در مبارزه با سموم و تا امروز هم لیمو کوچک در مصر زیاد تولید می‌شود به نام «بنز اهیر» که گفته اند این اسم اصل آن فارسی است به نام باد زهیر یعنی ضد سم اطباء قدیم جز مصریان آن را به نام اللیمون می‌شناختند و در طعام و طب و صنعت به کار می‌بردند و به درخت آن هم ملکه میوه‌ها می‌گفتند و حالا در طب به لیمو ترش، لیموی طبی گویند. لیمو را اعراب وارد آفریقا کردند و صلیبیون آن را به اروپا بردند.

در کتب مفردات و نباتات عربی به فوائد آن اشاره کرده اند و شعرا از جمال درخت و بوی گل آن گفته‌اند مثل شعر «سری الرفا»  که گفته:

«و اصطبحنا علی نهر- بصفو الماء یجری /

ظللنه شجرات- عطرها اطیب عطر .

… فلک انجمه اللیمو-فمن بیض و صفر/

اکر من فضه قد- شابها تلویح تبر»یعنی صبح کردیم بر سر جویی که آب آن جاری بود و سایه‌های درختان عطرهای خوشبویی آنها از همۀ عطرها بالاتر بود درخت لیمو که گل‌های سپید و زرد داشت و از همه معطرتر بود.

در طب قدیم: علما فواید آن را زیاد گفته اند با خلاصه زیر:

لیمو مرکب از سه جز است در منافع و قوی 1)پوسته 2) آب ترش 3) بذر آن

1)پوسته آن که طعم تلخ دارد و مزۀ تند آن کم و قبوضیت آن مخفی و اندک است و با آن عطری خوش ظاهر می‌شود که برای معده مقوی، باز کننده اشتها، پاک کننده دهان و آروغ خوشبو می دهد و مقوی قلب است و برای اخلاط بدن مصلح و در آن پادزهری مقاوم جهت سموم است.

به عنوان غذا سخت هضم و دیر متلاشی می‌شود و غذاییت آن کم و آب پوسته جلادهنده و پاره کننده قوی اخلاط لزج بدن است و التهاب معده و لوزه را سرد و جهت تب و بثورات و ورم حلق و گلو درد غریزه‌اش نافع است.

در حدت کیسه صفرا و تهوع و افسردگی مفید است. مسکن سردرد و سرگیجه و باز کننده اشتها و از بین برنده وخامت غذاهای پرچرب است و بدن را از فضولات شستشو می‌دهد.

2) اما گل لیمو ضد سم سموم بدن است و نمک زده آن جهت خوشبو کردن دهان و آروغ و مقوی معده و کمک به هضم غذاهای غلیظ و مقوی قلب و کبد و باز کننده سدد کبدی و مدر بول است. در بسیاری بیماری‌ها در اثر سردی آن نافع است مثل فلج و استرخاء (= شلی عضلات)

3) آب ترش آن باعث سردی و از بین برنده و وخامت طعام و هضم و مقوی معده و باز کننده اشتها و کمک به هضم و قطع کننده تهوع و جهت عطش نافع و مالیدن پوست آن برای برص نافع

4) برگ آنها هاضم غذا و چاق کننده معده باز کننده نفس اگر در اثر بلغم تنگی نفس ایجاد شده باشد

5) دانه آن حل کننده ورم در معده و باعث اسهال شکم می‌شود.

 در طب جدید:

میوۀ سبز آن آثار کمتری از لیموی تازه رسیده دارد.

در ۳۰ درصد آب لیمو, ۶ الی ۸ درصد اسید سیتریک، سرکه سیب، سیترات ،کلسیم و پتاس است و نیز قند انگور(= گلوکز) قند میوه(= مالتوز) و قند نیشکر(ساکارز) است. املاح معدنی ،کلسیم و آهن و فسفر و منگنز مس و خاک که شامل صمغ‌ها مواد نرم، مواد زلالیه و نیز ویتامین‌های B₁ و B₂ و B₃ و A و C و PP است که در تغذیه و توازن عصبی اثری بسیار موثر دارند.

ویتامینA در عصیر تازۀ آن بهترین ماده برای رشد و نمو کودکان و ساخت نسوج بدن و خواص عظیم در وضع غدد و عمل آنها دارد و ویتامین PP عنصری فعال در حمایت حافظه است.

علاج بیماری ها:

لیمو فواید و خواص زیادی دارد از جمله مصرف خوراکی آن در 1) مسمومیت‌ها 2) از بین بردن میکروب‌ها 3) ازدیاد و نشاط گلبول‌ها سفید در دفاع از بدن 4) در تمدد اعصاب و تقویت آنها 5) ضد سنگ مثانه 6) ضد اسهال 7) ضد رماتیسم 8) ضد صرع 9) ضد عفونت روده 10) ضد لرزش و رعشه 11) ضد اضطراب 12) ضد التهاب پروستات و کلیه‌ها 13) ضد تجمع گاز در معده 14) در بند آمدن ادرار .

طریق مصرف:

• یک فنجان آب گرم بی‌شکر با آب به لیمو هر روز صبح ناشتا بخورند.
• در خفقان قلب با نوشیدن یک فنجان آب گرم با کمی شکر و نصف لیمو اثر تخفیف در شدت آن دارد.
• در مالاریا آب نصفه لیمو با قهوه چندین مرتبه در روز.
• در فسادخون:  نوشیدن ۱۰۰ تا ۲۰۰ گرم عصیر لیمو روزانه جهت فسادالدم
• ضعف جسم با ۳۵ گرم کشمش در یک کاسه عصیر لیمو جوشانده هر روز بنوشند
• عصیر لیمو ضد سوء هضم، تشنج، درد دندان، تقویت تمام خون، حفظ و کاهش فشار خون ملین و نظافت روده و طرد بادهای شکمی
• مصرف لیمو به صورت خوراکی برای ضد تب و طرد کرم به صورت زیر: قطع لیمو تازه به دو نیمه و گذاشتن در آب برآمدگی و نوشیدن از آن با گرفتن آب لیمو در یک کاسه آب با شکر و نوشیدن آن جهت کاهش تب و تصفیه خون.
• در معالجه احتقان کبدی، سه لیمو را پاره کرده در آب جوش ریخته در شب و در صبح ناشتا از آن بخورند.
• در معالجه چاقی، کمی زیره در آب جوش ریخته با لیمو حلقه شده در طول شب رها کنید و صبح ناشتا از آن آب بنوشید و در معالجه نفخ معده هم از ۱۰-۵ نقطه از پوسته لیمو آب آن را گرفته با کمی عسل به صورت جرعه جرعه بنوشند

در استعمال خارجی:

• در زکام: چند قطره از عصارۀ لیمو در بینی در روز بچکانید.
• در خونریزی بینی: یک تکه پنبه در عصارۀ لیموی تازه غوطه ور و با آن در بینی را ببندید
• در بثورات دهان و زبان و التهاب غشاء دهانی چند بار دهان را با مخلوطی از عصارۀ لیمو و عسل بشویید.
• در خناق (گلو درد چرکی):  غرغره با عصارۀ لیمو مخلوط با یک کاسه آب تازه
• در سلاق (التهاب لبه پلک): یکی تا دو قطره از عصارۀ لیمو در هر چشم بچکانید.
• سردرد: پمادی از عصارۀ لیمو با بریدگی‌هایی از لیمو روی گیجگاه قرار دهید.
• در زخم چرکی: یک بار با آب لیمو آنرا شسته یا با آب تمیز کرده ببندید.
• ترک در اثر سرما: آب لیمو را در آن ریخته و بسیار مالش دهید.
• التهاب گوش: چند قطره عصارۀ لیمو در گوش ملتهب ریخته(تمیز کنند)
• زگیل: دو بار در روز با مخلوطی از سرکه قوی سرکه در پوسته‌های لیمو به مدت ۸ روز می‌گذارند بعد با آن می‌شویند.
• شکستگی ناخن: روغن مالی ناخن‌ها با عصیر لیمو صبح و شب به مدت یک هفته
• صورت روغنی: اگر صورت روغنی را با یک پنبه آغشته به آب لیمو صبح و شب بمالید بعد ۲۰ دقیقه بگذارید خشک شود بعد کرم یا کوبیده بمالید روغن صورت برود.
• پیسی صورت: اگر صورت را دو بار در هفته با عصیر لیمو بشویید بهبود می‌یابد.
• چروک صورت: اگر صورت را دو بار در هفته با عصیر لیمو بشویید
• خشونت دست‌ها: دست‌ها را با مخلوطی از عصیر لیمو و گلیسیرین و آب کولونیا روغن مالی کنید.
• زردی دندان‌ها: عصیر لیمو را با مسواک در روز به دندان‌ها بمالید سفید می‌شود.
• در حساسیت پاها: پاها را با آب گرم و گل زیرفون حمام کنید و بعد از آن عصیر لیمو بمالید.

صفات مفید لیمو:

الف) ماست با آبلیمو: اگر آبلیمو را در چند نقطه نیم لیتر شیر چکانید و با قاشق به هم بزنید بعد از ساعتی ماستی غنی از ویتامین‌ها می‌دهد.

ب) ساخت لیموناد: ۵ لیتر آب در یک ظرف بریزید و به آن چند حلقه لیمو اضافه کنید و دوبار در روز آن را به هم بزنید تا ۸ روز بعد در شیشه بریزید و در آن را محکم ببندید تا زمان مصرف بماند.

ج) شراب عادی: دو یا سه لیمو را پوست کنده در یک لیتر آب به علاوه چند قطره عصیر لیمو هم اضافه کنید.

د) ترکیب مسهل: از ۱۱ گرم کربنات منگنز و ۱۸ گرم اسید سیتریک و ۳۰ گرم آب و طعم آن را با پوسته لیمو معطر کنید.

ه) ممکن است لیمو را در بیشتر آب میوه‌جات قرار دهند اگرانرا مدت ۵ دقیقه در آب داغ قبل از آب گرفتن قرار دهند.

و) جهت تمیز کردن چرک سیاه: مالیدن نصف لیمو و بعد نیمه دومش را با مقداری نمک مالش دهید.

ز) رفع رنگ از لباس: یک بریده از لیمو بین لایه‌هایی از لباس که رنگ گرفته بگذارید و بعد از آن چیزی که رنگ گرفته زیاد اتو کشند و این عمل را چند بار تکرار کنند.

ح) جهت دوری بید در لباس در کمد: پوسته نازک خشک لیمو را بین لباس‌ها آویزان کنید.

ط) پوست لیموی خشک شده اگر در آتش بسوزانند همه بو‌های بد را در منزل از بین می‌برد.

ی) سر آستین چروک شده را با مالیدن نصف لیمو با روغن زیتون آغشته، بمالند از بین می‌رود.

ک) نوشیدن عصیر نصف لیمو با کمی شکر در یک کاسه آب صبح‌ها باعث حفظ معده به حالت منظم می‌شود.

ل) مالش دادن پوست سر با مو با لیمو باعث توقف ریزش مو به سرعت می‌شود.

فواید و ضررهای لیمو:

لیمو غنی از ویتامین سی است و عصیر آن حاوی ۲۰ – ۷۰ گرم ویتامین سی در ۱۰۰ گرم آن است چند قطره عصیر آن جهت شفاء درد دندان کافی است (کمبود این ویتامین باعث خرابی دندان‌ها می‌شود) لیمو حاوی همه خواص ویتامین سی است و آن باعث نشاط عضلات و کمک به مقاومت بدن در برابر سرما می‌شود و عصیر لیمو علاج بیماری‌های باستانی است و باعث مقاومت بدن در مقابل بیماری‌های کبدی و عفونت‌های بزاقی می‌شود چون آن حاوی اسید سیتریک و اسید سیب است باعث تهییج غشاء هاضمه و سوزش در معده می‌شود، لذا باید در رژیم فرد در زیاده‌روی در خوردن لیمو توجه کرد. چون باعث سوزش معده و ضرر مینای دندان می‌شود. در نتیجه خوردن مقدار زیادی از عصیر صاف شده بدون ترقیق با آب این ضررها را دارد.

لیمو بنزهیرو و لیمو ایتالیا:

اخیرا این دو نوع لیمو در بازار آمده. آن درختی از مناطق حاره که زنبور بسیار حساس است درختی کوچک، دارای خارهای تیز، گل‌های کوچک سفید، میوه کوچک زرد سبزگونه، پوسته نازک و لب میوه ترش با مزه تند دارد. این میوه در مصر و آمریکا، مکزیک و فلوریدا کاشت می‌شود چون اسید سیتریک زیاد دارد در مشروب سازی به کار می‌رود و در طب جهت جلوگیری از خوردگی دندان به کار می‌رود میزان ویتامین سی آن به اندازه ربع میزان آن در پرتقال است. نوع دوم لیمو ایتالیایی، که درختی کوچک با شاخه‌های کوچک گل‌های بزرگ، سفید یا ارغوانی، میوه کوچک بیضوی به رنگ زرد به نام لیمو ایتالیایی، چون فکر می‌شود که منشأ آن جنوب شرقی آسیا بود بعد به هند برده شده و در زمان رومی‌ها به مدیترانه آورده شده. میوه را باید قبل از رسیدن چید مگر نه فاسد و خراب می‌شود.

در ترکیب آن 5/.% گلوکز و 5% اسید سیتریک است. عصیر آن را در لیموناد و مشروب سازی به کار می‌برند و جهت خوشبو کردن غذا و سپید کردن لباس و رفع لکه‌ها و از پوسته آن روغنی می‌گیرند که در صنعت عطرسازی و صابون‌سازی به کار می‌رود روغن گیری آن در ایتالیا، اسپانیا، آنتیل، آرژانتین و فلوریدا و آمریکا بیشتر است.

 لیمو در صنعت:

در صنعت غذاسازی فواید زیاد دارد. در صنعت غذا از گل آن آبی جهت مشروبات می‌گیرند و از پوست آن عطری جهت صنعت عطرسازی و شیرینی پزی و سیترات کلسیم آن را در صنعت مربا و شیرینی پزی به کار می‌برند. عصیر لیمو را باید در ظروف قفل‌دار دربسته باید نگهداری کرد و جهت حفظ از فساد به آن نمک بنزوات سدیم اضافه می‌کنند وگرنه زود فاسد می‌شود از چوب درخت لیمو در صنعت قاشق چنگال سازی و ادوات و لهو و لب به کار میبرند.