قاموس مداوا با غذاوگیاه
اثر دکتر احمد قدامه
انتشارات النفائس بیروت،
ترجمه دکتر محمد حسین ورپشتی
271)المن=ترنجبین La manne (The manna)
ماده قندی که بعضی گیاهان تراوش می‌کنند و مثل شبنم منعقد می‌شود در عربی به نام مَنّ یا شیر خشک از کلمه فارسی به نام شیرینی خشک شده و ترنجبین اسم فارسی آن است که به معنای عسل شبنم.
نام‌های دیگر آن الحاج، شبنم آسمان، عسل سماوی، عسل هوا این اسم به چیزی که از آسمان نازل می‌شود بر درخت یا سنگ و شیرین و منعقد باشد، گویند و نیز به صمغ خشک شده هم گویند.
من از روی درختان بلوط در ایران و افغانستان از انواع خار شتر (ج 2 ص 30 دکتر زرگری) این شیر را می دهد.
در قرآن و حدیث:
نام من در تورات در سفر خروج در کتاب ۱۶ آمده «بذر آن مثل گشنیز است, سفید, طعم آن مثل عسل و از آن نانی درست می‌کنند که به جای نان معمولی می‌خورند».
در تفسیر قرآن که فرمود: « و انزلناه علیهم المن و السلوی»، آن شبنمی بوده که بر بنی اسرائیل می‌ریخته و مثل عسل شیرین بوده و اهل تفسیر گویند: « من چیزی بوده که بر درختان نازل می‌شده هم شیرین و هم خوردنی» و از پیامبر(ص) روایت شده که زیره از من است و آن به خاطر شباهتی که به من که بنی اسرائیل نازل می‌شده، دارد چون این هم از آسمان نازل می‌شده , صبح که می‌شده از آن می‌خوردند زیرا نه بذری داشته و نه از آن می‌نوشیدند.
و نیز گفته‌اند: « یعنی آنچه که خدا بر بندگانش منت گذاشته و من یعنی عطاء»
در طب قدیم:
جالینوس از آن نامی نبرده اما دیسقوریدوس گفته که آن مسهل و خارج کننده صفرا است و ایتالیایی‌ها به عنوان غذا از آن می‌خورند.
ابن سینا گفته: « بهترین من تازه سفید آن است و آن ملین و نافع در سرفه و تلیین کننده سینه و مسکن عطش و مسهل صفرا و خاصیت اسهالی آن وجود در وجودش است و نوشیدن ۱۰ تا ۲۰ مثقال از آن کافی است».
ابن بیطار گفته: « من گرم است و جلادهنده و شستشو دهنده، مگر آنکه قوت آن زیاد و کم باشد بر حسب درخت گزی که از آن می‌تراود. آن برای سینه و ریه خوب است و شبنمی که بر گیاه ختمی در می‌آید مثل عسل و صاف شده آن سپید ولی آنچه که با برگ‌ها جمع می‌کنند و ناخالصی دارد سبز است».
ابن جزله گفته: « من آن شبنمی است که بر درخت یا سنگی نشیند و منعقد شود و خشک شده صمغ‌ها مثل عسل در سرزمین قصران است. نیروی آن مرکب از نیروی شیرینی است و از آنچه که آن بیرون می‌آید، آن بیشتر بر درخت بلوط و دفلی در نواحی سنجار و دیار بکر و نصیبین عراق است. در رطوبت و خشکی معتدل, اما آنچه بر بلوط در می‌آید خشک است. و جهت سرفه مرطوب نیکو و جهت ریه و سینه خوب است اما آنچه بر درخت دفلی(= خرزهره) در می‌آید از درختان دیگر جدا است و باید دوری کرد.»
و تفلیسی گفته: « آن شبنمی است بر درخت و سنگ و گیاهان در می‌آید بهترین آن سفید آن است که پاک باشد و نافع در سرفه و تلیین سینه و مسهل صفرای تلخ و نوشیدن آن یک اوقیه است».
در طب جدید:
یک عصارۀ قند منجمد که از درختان زبان گنجشک یا الدودا یا غیره بیرون می‌آید. گاهی به صورت نقاطی بر برگ‌های بعضی درختان دیده شده و فکر می‌شود که مادۀ حیوانی است که از حشرات روی برگ‌ها نشسته، اما در بحث علمی، «مَنّ» از ترک‌هایی که روی پوست گیاهان ایجاد می‌شود، خارج و ثابت شده که آن از درختان تراوش می‌شود.
علی رغم غلظت آن دانسته‌اند که تراوش آن جز در سن معینی از درخت بیرون نمی‌آید و شروع تراوش از درخت در ۱۰ سالگی است که سه نوع است 1) من بهاری 2) من عمومی 3) من روغنی
هر نوع شکل و رنگ خاصی دارند و گرچه در مادۀ قندی موجود هر سه نوع مشترک است اما نسبت‌ها مختلف من تلخ در هر دو روز یک بار از درخت در وسط روز یا شب به صورت شیره صاف از درخت جاری می‌شود و منجمد می‌شود و جز در صبح جمع آوری نمی‌شود.
در هنگام بارندگی و هوای مه آلود بر من جاری نمی‌شود. جهت به دست آوردن من پاک، آن را در لای ساقه‌های گندم می‌گذارند تا از حفرات آن من پاک بیرون آید.
در طب جدید:
ترکیبات آن از قند، آب، مانیت(= مادۀ خاص غیر قابل ذوب)، صمغ، جوهر لعابی، اسید آلی و خاکستر و مادۀ ازتی است. من در الکل گرم حل می‌شود و با سرد کردن رسوب می‌دهد و ایجاد توده متبلور می‌کند.
آن در تب، مدر ادراری، التهاب شکمی، آبله، درد عصبی و سرفه تشنجی مفید است.
من در آب، شیر (میزان ۴۸ – ۶۴ گرم در ۲۵ گرم آب یا شیر) حل می‌شود و نیز می‌توان ۸ گرم آن و 6 گرم سنا مکی و یک جزء تارتارات پتاس و 18 واحد آب مخلوط و مصرف کرد.
ساخت نوشیدنی از ۴۸ گرم من و یک جزء زنجبیل و رازیانه و ۱۷۶ گرم شکر و ۱۹۲ گرم آب درست کرد یا قرص هایی از 20 گرم من و ۴۰ گرم شکر با صمغ کتیری و گل پرتقال درست کرد.