سرخس نر

فارسي: سرخس نر

علمي:Dryopteris-filixmax

انگليسي:Male shield، Male-Fern

فرانسه:Faugere male

عربي: شدد لبناني، سرخس، كيل دار و بطارس(56)

ريزوم آن داراي اسانس، رزين، مادة روغني، تانن، موم، فيتوسترول و اسيدفيليسيك(كه در اثر تجزيه فيلي سيل بوتانون، اسيد فلاواس پيديك و آسپيدينول و اسيد فيليسينيك بدست مي آيد) و فليكسي نيگرين و فيل مارون و آسپيدوتانيك دارد. مادة روغني آن از گليسيريدهاي اسيدپالمتيك، سروتيك، اولئيك تركيب يافته و اسيد فلاواس پيديكFlavos pidigue(به فرمول داراي فرمهاي  كه دومي به صورت بلورهاي منوكلينيك در بنزن و سركه بدست مي آيد) و آسپيدينول(به فرمول به صورت بلورهاي سوزني در بنزن محلول در الكل و اترو استن و كم محلول در آب و بنزن) و اسيد فيليكسيك(به صورت ورقه هاي كوچك زرد، غيرمحلول در آب و متانول و محلول در سركه و بنزن و اتيل الكل) و اسيدفيلي سينيك(به فرمول به صورت بلورهاي منشوري در آب و بنزن كه در هفتاد قسمت آب جوش و ده قسمت الكل حل مي شود.) آلباس پيدين(به فرمول به حالت متبلور در متانول و الكل اتانول و محلول در كلرفرم) و فيل مارن( مركب از سه نوع تركيب بصورت بلورهاي سفيد و محلول در بنزن و اتر و تتراكلروركربن و الكل آميليك و استن و محلول هاي قليايي) در سرخس ديده شده(7و8و10و73) مواد سمي سرخس عقابي شامل گلوكوزيدهاي سيانوژنيك تياميناز و گليكوزيد كارسينوژن به نام پتاكوئيلوزيد است.(59) در ریزوم آن تانن و برگهای آن فلاونوئید نیز یافت می شود(73)

سرخس نر داراي ريزوم، پوشيده از فلس هاي دراز، قاعدة دمبرگها از بين رفته و در قسمت قاعدة ريزوم ها، ريشه هاي كوچك و باريك به رنگ سياه، برگ ظاهر مثلث شكل و نوك تيز، منقسم به برگچه مانند با تقسيمات ثانويه كه هرچه به انتهاي آزاد برگها نزديك مي شوند كوچكتر، در پشت برگها در دو رديف مجموعه ها گدانها، محصور در پرده نازك به نام«اندوزي» ديده مي شود.(11و10و8و59و73).

سرخسها كلاً گياهاني هستند كه گل ندارند، ولي ريشه و برگ و آوند دارند و گياهاني هستند چندساله، بدون ساقة هوايي ولي داراي ريشه و اعضاء زيرزميني متورم و مقدار زيادي ريشك به دور ساقه زيرزميني آنها پيچيده، برگهاي جوان كه تازه روئيده به هم پيچيده و شبيه عصا ولي به تدريج كه رشد كردند از هم باز شده و به صورت برگ با تقسيمات و بريدگي هاي زياد و سبزرنگ درمي آيند. اسپور آن به شكل كيسه اي يا محفظه متورم كوچكي است كه در آن گردي متشكل از دانه هاي خيلي ريز قهوه اي وجود دارد كه هاگ يا اسپور ناميده مي شود.

تكثير سرخسها دو مرحله است: 1- دانه هاي هاگ در كيسه ها پس از رسيدن به بيرون ريخته در خاك و جوانه مي زنند و يك تيغه سبز رنگ گياهي به نام پروتال از آنها مي رويد.

2- زير پروتال برآمدگي كوچكي به نام آنتريد ظاهر مي شود كه در آنها كپسولهاي ريز مارپيچي به نام آنتروزوئيد وجود دارد و نيز تورم هاي ديگري به نام آرکگون كه در آن جسم كوچك اوئوسو وجود دارد از تركيب اين دو يك تخم به وجود مي آِيد كه در محيط مناسب توليد سرخس جديد مي كند.(7)

 1-سرخس نفر مشروح در بالا بيشتر در مازندران آمل، سواحل خزر،‌ آستارا تا اردبيل،‌خالودشت، لنگرود تا قزوين، حسن بيگلو، قره داغ.

2-Aghyrium Filix Faeminia يا سرخس ماده بيشتر در گرگان، بندرگز، بين لنگرود تا قزوين، اسالم، عباس آباد.

3-P.teridium agu سرخس عقابي داراي ريزوم دراز و خزنده، برگها بزرگ، پوشيده از كرك، بيشتر در اطراف رشت، امام زاده ابراهيم، عمارلو،‌داماش، بندرگز.

4-سرخسChilanthus frag به ارتفاع 20 سانتي در مديترانه، جنوب غربي آسيا و ايران به عنوان قاعده آور.

5-Actinap teris dichotoma با اثر ضدكرم و بندآورنده خون در هند و افغانستان و سيلان.

6-Drynoria quercifolia با ريزوم خزنده كوتاه و ضخيم در نواحي مختلف هند.

7-D.fortunei در نواحي مركزي چين داراي برگهاي خيزرا يا عاري از دمبرگ فاقد سبزينه، اثر آرام كننده دردهاي مفصلي.(8)

8-سرخسPolystichum spinulosum در جنگلهاي مرطوب فرانسه با اثر ضدكرم قويتر(7و8و21)

به قولي ديگر دسته بندي آن عبارتند از:

1- سرخس مذكرDryotreisfil.x

2- سرخس بلوطAsplenum adicinthum

3- سرخس حصاصD.rabertiana

4-سرخسAsplenium rutamuraria

5-سرخس تاتنAsmunda cinnamomea

6-سرخس الحاء الغولA.Trichamanes

7- سرخس مخزنيPhylites-scolo

8-سرخس شوكيD.aculeata

9-سرخس ملكيAsmunda regalis(56و8)

مضر ريه است(6) و نوع نر آن از داروهاي خطرناك است و منجر به مرگ مي شود. تحريكات روده همراه با اسهال،‌عوارض بينايي مثل كوري موقت، فلج، تب، يرقان، لرزش، تشنج آلبومينوري.(8) و نوع عقابي عامل ايجاد كم خوني آپلاستيك، هماچوري كه در حيوانات حساسي مانند گاو و اسب به صورت كمبود ويتامين و خونريزي پوستي، زخم معده، يرقان و هماچوري كاهش گويچه هاي سرخ و پلاكت ها،‌ آگرانولوسيتوز و در اسب لرزش حركات عضلاني، زمين گيري حيوان و زخم پشت و مرگ در حالت برگشت به عقب و نامنظمي قلب و در گاوها مسموميت به صورت ازدياد درجه حرارت، اسهال خوني، هماچوري و كم خوني حيوان و ادم حلق و تنفس با خرناس و كم شدن گلبولهاي سفيد مي دهد. موش و گوسفند مقاوم ترند.(59و21)

در سرخس نر در گزارش ضايعات بعد از مرگ در گاوها خونريزي نقطه اي روي اپي كارد، نقاط نكروتيك در دهان و زخم در مري سكوم و خونريزي شبكيه و صلبيه و مخ ديده شده.(59)

در بيماريهاي مسموميت مزمن با سرخس عقابي در گاوها هماچوري انزئوتيك يا خونريزي متناوب از مثانه مي دهد كه علاوه بر گاوها، در گاوميش، گوسفند و لاما ديده شده، گاهي تورم مثانه، پيلونفريت+ هيدرونفريت و عفونت باكتريايي بالارونده نيز ديده شده، كوري در گوسفندان و شيوع بالاي كارسينوم روده و تومورهاي مثانه و گاهي بافت توموري در سطوح جانبي زبان كام نرم و حلق و مري در گوسفندان هم ديده شده.(59)

 آن مضر ريه و مصلح آن شيح ارمني(3) اگر زن بارداري بخورد بچه مي اندازد يا در شكم مي ميرد.(34)

1-مصرف آن با تحريك مخاطي فيلما رون و اسيد فيليسيك در زخم معده ممنوع است.

2-مصرف آن در كم خوني، ناتواني و پيري با اختلال تنفسي و گردش خون ممنوع است.

3-در نارسايي كبدي ممنوع است.

4-با توجه به سميت آن نبايد در حاملگي مصرف شود.(62و73)

مسمومیت با آن باعث آسیب کبدی، کلیوی و مغزی می شود و  اختلال دید می دهد. یک مورد مرگ کودک با مصرف روغن آن گزارش شده است.(73)

 از ريزوم تازه15-10گرم به صورت كپسول براي بالغين و دو گرم براي اطفال، عصارة اتري8-2گرم براي بالغين(8) داروي ضد كرم كدو6-4 گرم گرد با 125 گرم آب يك دفعه صبح ناشتا(7).از شربت آن 2-1 مثقال در روز.(6و3)

دوز هموپاتیک آن: 5 قطره یا یک قرص یا 5 گلبول یک تا سه بار در روز و 2-1 سی سی تزریقی زیرجلدی روزانه یک بار(73)

الف)طبق نظر حكماي قديم:

 آن در درجة دوم گرم و خشك و مجفف و جالي و مفتح و رافع قمل(شپش) و مسقط جنين و مسهل قوي انواع كرم خصوصاً با خربق و عسل و شراب و مفرّح و رافع بخار سودا و محلل نفخ و جهت خفقان عسرالعلاج(افسردگي شديد) و جراحت گرده و مثانه نافع است و جهت رفع كوفتگي اعضاء و ضربه بغايت مفيد و جهت درد وركها(با باقلي ريز و عسل) و ذرور آن جهت جراحات رطبة عسرالعلاج بغايت مفيد و برگ تازة آن ملين طبع و ضمادش بر عضو موجب اخراج فضول و چون با حنا بر سر طلا كنند در منع نزول آب مجرب است(3و6) آن زخم را بهم آرد، اگر بر قرحه تر صعب العلاج بپاشند، كرم كدو را مي كشد، برگ نو سرخس را اگر بپزند و بخورند، ملين است و شكم را نرم مي كند.(34)

در تولد كرم ها بگيرند(درمنه) شيح و ترمس(باقلا مصري) و برنگ كابلي(قسمي هليله) مقشر و سرخس و قنبيل پنج درم با تربد سپيد با شيرتازه بدهند.(41)

ب)طبق نظر نويسندگان معاصر:

 اين گياه سريعاً موجب فلج الياف ماهيچه صاف و بي حسي كامل در كرمها مي شود، فقط كرم آسكاريس بخاطر پوشش خارجي خود به آن مقاوم است. در گوسفندان مبتلا به كرم روده عصارة اتره سرخس نر را قبل از مصرف علوفه به آن مي دهند. نوع مادة آن اثر ضد كرم خفيف تر دارد. نوع عقابي در رفع نارسائي هضمي و اثر قابضي و ضد كرمي مصرف مي شده و نوعDrynoria(ششم) اثر رفع سرفه و تب تيفوئيدي بكار مي رفته.(8)

در ويتنام از ساقه زيرزميني سرخس نر به عنوان حشره كش، در چين براي كشتن انگلها و التيام زخم و بندآوردن خونريزي بكار مي رود.(7)

عصارة آن با نظارت پزشك براي كرم هاي نواري و شستشوي زخم هاي ديرالتيام‌پذیر بكار مي رود.(10) به صورت موضعي در روماتيسم، درد عضلاني، گوش درد و درد دندان و خواب كودكان مفيد است.(62و73)[1]

[1] منابع:

1-دكترزرگري ج5 ص81                                            7-دكتر هانس فلوك ص24

2-معارف ج3 ص341                                8-قرابادين ص240

3- دكتر قهرمان ج1ص169                                         9-قانون ج2 ص238

4- دكتر اصلاني(گياهان سمي) ص141                         10- پرورش دكتر صمصام ص301

5- گياهان سمي دكتر ساعدي ص131                            11- خفي اعلايي ص187

6- تحفه ص476                                                         12- تداخل گياهان ص98

                                                 دکتر هبر ص542PDR